U Enciklopediji Leksikografskog zavoda (t. 5, Zagreb 1961, str. 147) citamo: "GETO (tal. Ghetto), odvojeno gradsko podrucje, u kojem su Zidovi bili prisiljeni zivjeti ili su se tamo slobodno nastanjivali. Vec 1051. na crkvenom koncilu u Narbonni, kasnije u Mainzu 1310. i Valenciji 1338, odluceno je, da se Zidovi odvoje od kriscana. Medjutim, historija je zabiljezila prvu pojavu geta tek u DzVI st. u Veneciji, gdje su Zidovi izolirani u posebnu gradsku cetvrt, pokraj ljevaonice zeljeza (Ghetto), odakle i naziv".

Postojanje "Velike avlije" u Sarajevu, "Kortizo di Buton"-a u Skoplju, "agade" (agada) u Sofiji, kao i jevrejskih mahala, odnosno cetvrti po ostalim znacajnim gradskim sredistima evropske Turske svedocili bi u prilog postojanja geta, poput onih u hriscanskoj Evropi, i na prostorima ove nekada mocne imperije.

I strani putnici koji raznim povodima dolaze u Tursku, uglavnom zaticu Jevreje u posebnim gradskim cetvrtima.

Zvanicni osmanski popisi (poznatiji pod imenom defteri) redovno upisuju odvojeno verske, odnosno etnicke skupine, shodno tome i jevrejske skupine (cemaat-i yahudiyan), znatno redje mahale.

O svakodnevnom zivotu Jevreja, zitelja osmanskih gradova, pouzdanije i detaljnije svedoce, medjutim, dokumenti nastali iz sasvim odredjenih i prakticnih potreba, a to su response - pitanja i odgovori iz rabinske literature, kao i turski sudski dokumenti, uz druge zvanicne akte. Citajuci ih, pred nasim ocima kao da iz tame izranja jedan davno iscezli svet, svet koji kupuje, zakupljuje, prodaje, zavestava imovinu, isteruje na sudu svoju pravdu, zeni se, razvodi, oslobadja robije, gradi i umire, cesto od nasilne smrti. Tu se, neretko, daje i licni opis glavnih aktera, poneki su cak i kostimirani, uz obilje drugih pojedinosti, toliko znacajnih na sudu.

Dokumenti, znaci, dovoljno detaljni i pouzdani da daju odgovor i na pitanje o postojanju ili, pak, o nepostojanju geta u drzavi Osmanlija.

Recimo, najpre, da se sam termin geto - odomacen na citavom hriscanskom prostoru - tu uopste ne upotrebljava. Umesto njega nailazimo na termin "jevrejska kuca" (yahudihane) koji sasvim ocigledno pokazuje da je prvo staniste u Tursku dobeglih Jevreja bila najpre jedna, bez sumnje velika kuca (ili han).

Do mahale se svakako doslo u kasnijem vremenu, zahvaljujuci stalnom prilivu jevrejskih izbeglica i visokom natalitetu. Od jedne kuce (ili hana) - ovekovecene u izrazu yahudhane - preko vise kuca sa zajednickim dvoristem - otuda "Velika avlija" odnosno "Kortiz(o)" i "Kurtizos" - doslo se do jevrejskog dzemata, odnosno mahale, kojih je po vecim gradovima (Sarajevo, Skoplje, Bitolj, Sofija) moglo biti i nekoliko, i koje su, najverovatnije, bile otvorena naselja, bar u kasnijem vremenu.

No, uporedo sa postojanjem posebnih jevrejskih cetvrti, mnogobrojna sacuvana svedocanstva ne ostavljaju mesta sumnji o stanovanju Jevreja i unutar drugih, to znaci muslimanskih i hriscanskih mahala, bilo u sopstvenim bilo u iznajmljenim kucama.

Ima svedocanstava da je Jevrejin davao svoju kucu u zakup nejevrejinu, ili, pak, za sebe iznajmljivao hriscansku kucu.

Raspolozivi izvori svedoce, dalje, da su Jevreji kupovali kuce na vakufskom (zaduzbinskom) zemljistu (koje je bilo u punoj svojini vakufa), posedovali su takve kuce, pa i osnivali porodicne vakufe (u korist svojih potomaka) od svojih nekretnina, ili su, pak, stanovali u kucama koje su sami izgradjivali (pod utvrdjenim uslovima) na vakufskom zemljistu.

Broj Jevreja, i ne samo njih, koji su stanovali u drugim inovernim mahalama, mozda je bio i znatan, ali time nikako nije bila dovedena u pitanje osnovna intencija ove centralizovane teokratske imperije da, sto iz religijskih, sto iz fiskalnih razloga (porezi su, pretezno, razrezivani po mahalama odnosno verskim zajednicama), grupise gradsko (pa i seosko) stanovnistvo po posebnim cetvrtima (mahalama). U tom kontekstu ova mera se nikako ne moze smatrati diskriminatorskom, jer je vazila za sve podanike Carstva, muslimane i zimije (nemuslimane).

Yahudhane - to treba istaci, nije identicna sa mahalom, to je redovno zidom ogradjen skucen prostor namenjen stanovanju velikog broja porodica. Oslanjajuci se na rabinsku literaturu moze se zakljuciti da su geta u Osmanskoj imperiji stvarana na inicijativu samih Jevreja. "Bili smo svi - kaze se tu - okupljeni na jednom mestu sa zidinama unaokolo i katancima na kapijama, sagradjenim kao tvrdjava u sredini grada (...) za cuvanje doma Izraela". Kljucevi katanaca sa kapija bili su ovde (za razliku od prakse hriscanskih gradova) u rukama Jevreja, koji su sami zeleli ovo izdvajanje "da bi nase devojke ostale skromne, da ne bi izlazile izvan zidova, da se ne bi pokvarile, sacuvaj Boze..."

U zakljucku se ne moze zaobici Ivo Andric. On sarajevsku "Veliku avliju" naziva "vrstom geta". Slicno tvrdi i Slavko Goldstein: "U gradovima pod turskom vlascu nije bilo geta u zapadnoevropskom poimanju. Ipak se jevrejsko stanovnistvo koncentriralo u zbijena naselja ili mahale, katkad organizirano uz pomoc i po volji vlasti, katkad spontano - okupljanjem oko sinagoge i iz ekonomskih razloga. Tako su nastale jevrejske cetvrti i mahale u Bitoli, Skopju, Beogradu, Sarajevu i drugdje". Turske vlasti, opet, ako se izuzmu pohlepa i korumpiranost lokalnih vlastodrzaca, uglavnom nisu pribegavale represiji prema Jevrejima. O tome svedoci i njihovo rano izlazenje (ne znamo u kojoj meri masovno) iz ovih zajednickih stanista, i nastanjivanje po muslimanskim i hriscanskim mahalama. Cuveni solunski rabin Semuel de Medina (DzVI vek) govori o slobodi kretanja u svim delovima Carstva isticuci cinjenicu da su kapije gradova bile danonocno otvorene, tako da je svako mogao uci i izaci bez ikakve prepreke.

Olga Zirojevic

[Posaljite nam vas komentar]

[© Copyright Republika & Yurope 1996 - Sva prava zadrzana]