Izbeglicke reke teku...

»Ruska vlada je resila da 1999. godine finansira preseljenje 30 do 35 porodica Adiga (Cerkeza) sa Kosova u njihovu istorijsku domovinu Adigeriju, na severu Kavkaza«, pise moskovski dnevnik Trud.
A nedavno je, kako izvestava ruski dnevnik Nezavisimaja gazeta, »predsednik ruske republike Adigeja Aslan Dzarimov urucio (...) ruske pasose grupi od 43 izbeglice sa Kosova koji su se iselili u avgustu prosle godine« (Blic, 25. 01. 1999). Saznaje se, takodje, da ce u blizini glavnog grada Majkopa nici specijalno naselje projektovano za jugoslovenske Adigejce pod imenom Sretno selo.
Stradanja Cerkeza (koji sami sebe nazivaju Adige) datiraju jos sa pocetka proslog veka, kada je carska Rusija zapocela ratove za osvajanje Kavkaza. Nemirni brdjani su se ogorceno borili za svoju nezavisnost, ali su, nakon poraza 1864. godine i perspektive da ih prisilno presele u ravnice reke Kubana, u velikim masama poceli da se iseljavaju u Tursku. U zelji da obezbede svoje pogranicne oblasti, turske vlasti su naseljavale Cerkeze u mnoge delove Carstva, a narocito po Vardarskoj Makedoniji, Kosovu, Metohiji i Srbiji (sve do Nisa i Prokuplja). Ceni se da je na put bez povratka krenulo 400 000 do 500 000 dusa. U danasnjoj Jugoslaviji najvise Cerkeza naselilo se na Kosovu (oko 12 000 dusa).
Neprilagodjenost novoj geografskoj sredini, uz lose higijenske prilike, porazavajuce je delovala na njihov opstanak (kosile su ih bolesti, jednu epidemiju je narod nazvao »cerkeska bolest«, pa su puteve cerkeskih muhadzira obelezavala cerkeska groblja). Sa povlacenjem Turaka, narocito posle balkanskih ratova, odlazili su iz nase zemlje i Cerkezi (pretezno u Tursku, gde ih i najvise zivi). Tako da ih se do danas samo mali broj zadrzao na Kosovu i nesto u Makedoniji.
Gde god su ziveli, Cerkezi su ostavili tragove o sebi i svome zivotu. Mnogi delovi gradskih naselja i sela i danas nose cerkesko ime. Sami su, osim nosnje, ocuvali i sve svoje nacionalne osobine i dugo nisu podlegali asimilaciji. Etnografi ih opisuju kao vrlo lep soj ljudi; srednjeg stasa, vitki i snazni sa plemenitim finim licem i zagasitim, ponekad plavim ocima i kosom, njihove devojke i mlade zene bile su poznate kao izuzetne lepotice. Inace, muskarci su bili oholi, lukavi, smeli, ratoborni, izdrzljivi jahaci i pesaci, strelci i opaki razbojnici. Jeli su malo da bi bili laksi i okretniji. Imali su puno ljubavi prema svojoj familiji i zajednici. Neobicno su postovali starost i gosta. Polozaj zene nije bio ropski (kao sto je to kod drugih naroda na istoku bio obicaj, ali su cesto prodavali svoje kceri u turske hareme). Jezik im je bio vrlo prikladan za poeziju i njihovi pevaci uzivali su veliko postovanje. Zajedno sa islamom prihvatili su i arapski jezik kojim su se sluzili u pisanju.
Reke prinudnih seoba koje su pratile raspad Osmanskog Carstva jos od vremena Beckog rata (1683–1699) nastavile su ovde da teku i nakon oba svetska rata i, narocito, posle raspada SFRJ. A sa Kosova, gde opet bukti plamen rata, teku i u ove nase dane, pa vest o zakasnelom povratku Cerkeza u svoju staru domovinu mozda ipak nije samo bizarna.

Olga Zirojevic