Preispitivanja
Prvi decembar 1918.
Jugoslovenska ideja, po svojoj prirodi moderna ideja koja rusi feudalne barijere i gradjanina stavlja ispred odrednice njegove religije, jezika, krvi, veoma brzo se izoblicila u susretu sa razdrobljenim tlom i autarhicnim drustvom i postala »istorija zaostalih oblasti Balkana«
Jugoslovensko ujedinjenje nije bilo »slucajnost istorije« vec plod dugog istorijskog razvoja i teznje da se svi Srbi nadju u jednoj zajednickoj drzavi. Zajednica je bila moguca tek kao rezultat rata koji je Austrougarska monarhija zapocela i na cijem je kraju iscezla sa istorijske scene i politicke karte Evrope. Karakter svetskog rata, u kojem su jugoslovenski narodi bili medjusobno suprotstavljeni i sukobljeni, ostavio je trajan pecat u zivotu jugoslovenske drzave. Propaganda, zlocini i zrtve, materijalni gubici, dugo su podsecali na rat koji je po mnogim svojim svojstvima imao elemente religioznog i bratoubilackog, urezali se u kolektivno pamcenje, svakodnevni zivot ispunili nepoverenjem i animozitetima.
Kraljevina SHS nastala je kao plod dejstva vise uzajamno isprepletenih cinilaca. Srbija je predstavljala najvazniji cinilac ujedinjenja, ali ne i jedini. U rat je zakoracila iz samoodbrane, ali je ubrzo shvaceno da briga o celini srpske drzave predstavlja nerazdvojni deo nastojanja da se zastiti srpski etnicki prostor i teritorije nastanjene Jugoslovenima. Srbija je u novu drzavu »ulozila« drzavnost i tradicije, zrtvovala vise od 25% ukupnog stanovnistva, definisala i diplomatski »iznela« jugoslovenski program koji je povezivao, izjednacavao po vaznosti »oslobodjenje ognjista« i ujedinjenje, vojskom sacuvala jugoslovenski prostor od komadanja, nasla se u taboru pobednika ali i prema svom iskustvu (jednonacionalne drzave) i svojim politickim tradicijama oblikovala novonastalu drzavu.
Za nastajanje nove drzave bila je potrebna i volja sila pobednica da Austrougarska monarhija nestane sa politicke karte Evrope. Ta volja je definitivno iskazana u poslednjoj ratnoj godini. Od odbacivanja i ignorisanja internacionalizacije jugoslovenskog pitanja, preko diplomatske »elaboracije«, do saglasnosti da do ujedinjenja dodje, predjen je dug i iscrpljujuci put. Rivalstvo Engleske i Rusije oko resavanja istocnog pitanja decenijama je Srbiju ukljucivalo u rusku interesnu sferu, predstavljalo kao »predstrazu« Rusije, izazivalo podozrenje zapadnih sila. Rusko istupanje iz rata eliminisalo je »strah« Velike Britanije od nastajanja jedne velike slovenske drzave na Balkanu. Slom Austrougarske monarhije bio je, istovremeno, i tezak poraz anahrone feudalne ideologije svestenstva, koji je Vatikan ispunio nesigurnoscu, nespokojstvom, strahom. Ne uspevsi da nametne svoje ideje o »Podunavskoj konfederaciji« ili samostalnim drzavama Sloveniji i Hrvatskoj, Sveta stolica se nevoljno saglasila sa nastajanjem nove drzave. Na kraju je i Italija, koja je ujedinjenje Srba, Hrvata i Slovenaca dozivljavala kao suspendovanje odluka tajnog Londonskog ugovora i neprijateljski cin, i koja se u ratnim godinama suprotstavljala svakoj pomisli o stvaranju velike slovenske drzave na obalama Jadrana, morala da popusti pred cinjenicom da ta drzava nastaje u borbi i »prevratu« mimo njene volje. Nova drzava je, zavrsetkom rata, dobila jasno odredjene zadatke i funkciju u novom svetu nastalom na rusevinama velikih carstava - da cini zid koji sprecava obnovu germanske opasnosti, da sluzi kao »sanitarni kordon« koji onemogucava sirenje ideja Oktobra na Zapad, da bude eksponent pobednickih sila na Balkanu i zastitnik mirovnog poretka uspostavljenog na kraju rata.
Od vaznosti je bila i volja jugoslovenskog faktora, spremnog na izdvajanje juznih delova Monarhije i njihovo ujedinjenje sa Kraljevinom Srbijom. »Brzo ujedinjenje« podsticao je strah od socijalnih lomova, opste nesigurnosti, privrednog haosa, drustvenih nemira, anarhije, revolucionarnih ideologija, spoljne opasnosti, revizionizma i revansizma. Ne treba zanemariti ni politicku volju Srba iz Monarhije da se ujedine sa maticom. Prisutno je bilo i nastojanje znatnijeg dela hrvatske politicke elite da ujedinjenje bude izvrseno na osnovu »dualizma«, uz postovanje hrvatskog istorijskog i drzavnog prava i nagodbenjackih tradicija. Ispunjen nespokojstvom, nesigurnoscu i strahom i hrvatski rimokatolicki biskupat je u trenucima raspada Austrougarske monarhije bio primoran da svoj konzervativizam, ekskluzivizam, iskljucivost prilagodi duhu vremena i njegovom politickom diktatu. Biskupat je nevoljno pozdravio ujedinjenje, blagosiljao drzavu Slovenaca, Hrvata i Srba, podrzao rad Narodnog vijeca, svestenike zaduzio da narodu protumace nastale promene, prvi i poslednji put u zivotu jugoslovenske drzave upozorio svestenstvo da crkvu ne zloupotrebi u politicke svrhe.
Ideolosku osnovu ratnog programa Srbije i ostalih cinilaca jugoslovenskog pokreta cinilo je shvatanje o »troimenom narodu« koje su jedni dozivljavali kao »propagandnu formulu« sa izrazito operativno-politickim znacenjem i funkcijom u razbijanju Austrougarske monarhije, a drugi prigrlili kao politicku filozofiju koja je odredila poglede na drzavno uredjenje i dugo podsticala nacionalnu demobilizaciju. Jugoslovenska ideja, po svojoj prirodi moderna ideja koja rusi feudalne barijere i gradjanina stavlja ispred odrednice njegove religije, jezika, krvi, veoma brzo se izoblicila u susretu sa razdrobljenim tlom i autarhicnim drustvom i postala »istorija zaostalih oblasti Balkana«. Elita koja je u jugoslovenstvu videla nacin da prekoraci medje i zacaurenost »malih provincijalnih balkanskih kultura«, koja ga je dozivljavala kao »apsolutizovani ideal«, brzo se razocaravala i gubila dah u sudaru sa stvarnoscu koju su karakterisala partikularisticka svest agrarnog drustva (klerikalizam, konzervativizam, autarhicnost) i cinjenica da ideja nije imala duboke korene i masovnu socijalnu i politicku osnovu.
Preovladjivalo je uverenje da su se stvaranjem velike jugoslovenske drzave svi Srbi po prvi put ujedinili u jednoj drzavi
Nova drzava bila je rezultat medjunarodnih okolnosti ali i izbora srpske politicke elite koja je jugoslovensko ujedinjenje pretpostavila stvaranju uvecane srpske drzave (u cijem sastavu, po odlukama tajnih ugovora koje su saveznici u toku rata sklapali sa susednim drzavama, ne bi bila Kninska krajina, Lika, Kordun, Banija, Banat, Baranja, Makedonija). Prvog decembra 1918. godine u srpskom politickom korpusu nije bilo ozbiljnije politicke snage koja se protivila jugoslovenskom ujedinjenju. Preovladjivalo je uverenje da su se stvaranjem velike jugoslovenske drzave svi Srbi po prvi put ujedinili u jednoj drzavi.
Ujedinjenje je predstavljalo znacajnu prekretnicu u zivotu sva tri naroda. Njihovo okupljanje u granicama iste drzave znacilo je sudar razlicitih istorijskih svesti, tradicija, mentaliteta, drustvenih navika i iskustava, suocavanje vise dijametralno suprotnih pravnih, monetarnih, poreskih, saobracajnih, prosvetnih sistema, spajanje drustava koja su se umnogome razlikovala, susret procesa modernizacije (industrijalizacija, urbanizacija, prosvecenost) sa konzervativizmom autarhicnog sela i ostacima feudalne svesti i drustvene organizacije. Kraljevina SHS je predstavljala ekonomski dezorijentisan prostor u kojem su mnogi gradovi, sa pomeranjem granica na jug, sever i zapad, izgubili svoju ekonomsku funkciju. Na selu i od zemljoradnje zivelo je preko 80% stanovnistva novonastale Kraljevine. Nedostatak valjanih puteva direktno je uticao na usporenu urbanizaciju gradova, razvoj trzista, malu prostornu mobilnost stanovnistva. Sitni seoski posed (67% svih gazdinstava) vezivao je radnu snagu sela u neproduktivnom radu, proizvodio samo za vlastitu potrosnju, nije bio u stanju da proizvede visak vrednosti i tako podstakne proces modernizacije, uzrokovao je glad i podsticao migracije stanovnistva. Gradovi nisu bili u mogucnosti da apsorbuju radnu snagu koja je stizala sa sela niti da svom okruzenju nametnu urbani obrazac zivljenja. Nerazvijeno gradjanstvo nije bilo u stanju da prostor i drustvo ujedinjuje na ekonomskim i kulturnim osnovama vec, iskljucivo, na politicko-ideoloskom planu. Pri tom, oblici politickog organizovanja i forme politickog zivota nisu bili u skladu sa zahtevima modernog privredjivanja, konzervativizam, iskljucivost, primitivizam i klerikalizam opterecivali su sve oblasti drustvenog zivota. Svest o neophodnosti utemeljenja jugoslovenskog kulturnog identiteta i osecaj pripadnosti istom jugoslovenskom drustvu nikada nisu odneli prevagu nad starim navikama i nacionalnim odredjenjima. Zilavo su opstajale sve razlike - nacionalne, verske, istorijske, ekonomske, obicajne, mentalitetske, zivotne. Postojece nacije su tesko savladjivale formiranu svest o svojoj »izuzetnosti«, »osobenosti«, »nesvodljivosti« na bilo koji kolektivni identitet. Policentricnost je opstajala i unutar svakog nacionalnog identiteta.
Istoricari su odranije uocili da je ujedinjenje ostvareno 1. decembra 1918. godine predstavljalo svojevrsni »milenijumski prevrat«, da je njime izvrseno prekoracivanje »granica razlicitih civilizacija i vera«, ostvaren dodir drukcijih iskustava, tradicija, mentaliteta, geografskog ambijenta. Velika drzava je pruzala mogucnost ekonomske, kulturne, politicke integracije ali nejake elite jugoslovenskih naroda (politicke, elite po ekonomskoj moci, elite po znanju, kulturne elite, vojne elite) nisu bile u stanju da taj »drzavni ram« ispune sadrzajima koji bi znacili srecniji, bogatiji i kulturniji zivot.
Ljubodrag Dimic
Prebeg
S pojavom visestranacja u Srbiji, dolazi i do pojedinacnog ili masovnijeg prelazenja ili prebegavanja iz jedne u drugu stranku, pa se takvi prelaznici nazivaju i prebezima.
Medju ne malobrojnim slovenskim recima koje su Turci, osvajajuci balkanske zemlje, preuzeli u svoj jezik, nalazi se i rec prebeg (pribeg). U onovremenim turskim zvanicnim izvorima bio je to naziv za ljude koji su prebegavali iz hrvatskih, srpskih i austrijskih zemalja Turcima, a ovi su im obicno dodeljivali manje feudalne posede - timare.
Kasnije ce se prebezima ili uskocima nazivati oni Srbi i Hrvati koji su napustali svoja stanista i sklonivsi se na teritoriju Austrije ili Mletacke republike nastavljali odatle da se bore protiv Turaka.
I Karadjordje je, nakon sloma Prvog ustanka, prebegao u Austriju, a Ilija Garasanin, zbog smene dinastije, zakratko bio u turskom egzilu u Carigradu.
U Vukovom Rjecniku prebjeg je der Flichting, der Flichtige, profugus. Oslanjajuci se na Petra Skoka i Rjecnik JAZU postoje brojne izvedenice od sveslovenskog glagola bezati: bjezac, bjezalac, bjeglac, dobjegalac, dobjeglica, bjeglic, bjegun, bjegunac, izbjeglica, bjezanar, bekstvo, zb(j)eg, pa prebjegar, prebjeglac, prebjegnik, prebjegnuc. Postoje toponimi: Begunje, Bezanija i Zb(j)eg, a zabelezeno je i prezime Prebeg, kao i licna imena Bezan (»Bjeznova majka pjeva, a Stojanova place«) i Prebegar.
U Maticinom Recniku citamo da je preb(j)eg onaj koji je prebegao preko granice k neprijatelju; begunac; begstvo; beg preko granice.
Stara dobra rec prebeg nastavlja, kako se vidi, da sluzi i potrebama naseg savremenog pluralistickog (?) drustva oslobadjajuci nas, ovog puta, potrebe da posezemo za tudjicama, kao sto je eng. rec rat, na primer.
O. Z.
Ilustracija: Vladimir Tesarz, Pismo Univers 47
|
