Ivo Zanic, »Prevarena povijest«

Ivo Zanic (1954), zagrebacki antropolog i knjizevnik, urednik u casopisu Erazmus, istakao se studijama o savremenoj politickoj mitologiji i simbolici, onako kako su se one oblikovale i ocitovale na tlu bivse Jugoslavije i danasnjih na tom tlu stvorenih novih drzava. Njegova knjiga Mitologija inflacije. Govor kriznoga doba (Globus, Zagreb 1987) razotkriva simbolicka sredstva i ucinke medija javne komunikacije, a zbirka ogleda Smrt crvenog fice (Studio grafickih ideja, Zagreb 1993) govori o politickom imaginariju koji je bio stvoren i obnovljen u vreme rusenja komunisticke Jugoslavije i izbijanja rata u pojedinim njenim delovima. Republika je vec ranije donela jedan odlomak iz te knjige.

Nova Zaniceva knjiga Prevarena povijest. Guslarska estrada, kult hajduka i rat u Hrvatskoj i Bosni i Hercegovini 1990-1995. godine (Durieux, Zagreb 1998) predstavlja izuzetno dobro dokumentovanu monografiju o nekim aspektima juznoslovenske epske tradicije koji cine podlogu u toku poslednjih desetak godina ozivljenih politickih mitova i kultova, pre svega medju Srbima i Crnogorcima, ali, takodje, i medju Hrvatima i Bosnjacima.

U ovoj obimnoj studiji (preko 400 strana), Zanic podrobno analizira veliki broj primera politicke propagande i politickog govora, oslonjenih na folklornu tradiciju, od novih politickih epova, tog opet ozivljenog usmenog politickog novinarstva i njegovog glavnog sredstva i simbola -gusala, do aluzija na epske junake i epske teme u politickoj propagandi. Izuzetno su zanimljivi i poucni delovi knjige posveceni kultu gusala u XIX i XX veku, odnosu vojske i guslanja, te velikom broju primera ozivljavanja kulta gusala i hajduka tokom godina rata u Hrvatskoj i Bosni 1990-1995.

Mada su u prvom planu primeri ovih kultova na srpskoj i crnogorskoj strani, posebnu vrednost Zanicevoj knjizi daju uporedni primeri kulta gusala i hajduka i na druge dve strane koje su, udruzene ili svaka za svoj racun, ucestvovale u ratu u Hrvatskoj i Bosni, to jest na hrvatskoj i bosnjackoj strani. I u razdoblju koje je Zanic proucavao (1990-1995), potvrdilo se, kaze on, da »navedene epske tradicije imaju takodjer istovjetnu poetiku i izrazajna sredstva«. Tako se moglo dogoditi, na primer, da istovremeno pristalice Alije Izetbegovica svome vodji klicu »Alija, sokole, Krajina je uz tebe«, a Milosevicu njegove pristalice »Slobo, Srbine, Srbija je uz tebe«.

Za epilog Zanic je ostavio primere visestrukog srodstva srpskih, bosnjackih i hrvatskih hajduka, koji se mogu naci u nekim starijim zbornicima srpskohrvatske epike. »Sve u svemu«, kaze Zanic, »razgranata obitelj: Grujica je Hrnjicama zet, oni njemu surjaci docim im je Marijan sogor; Manda, sestra Mijata Tomica, svekrva je Hajkuni Hrnjici, Starina Novak joj je svekar, a Hajkunina i Grujicina djeca pranecaci su i pranecakinje Mijatu Tomicu; Hajkuna je Marijanu snaha, a on njoj djever; Grujici su Hrnjice, zenina rodbina, dakle, tazbina, odnosno, kako bi rekli muslimani, babàluk; Novak je Aliji Djerzelezu stric, odnosno amidza, kako bi rekao Alija, a Marijan i Grujica su mu stricevici i prvobratucedi, kao naravno i on njima, samo sto bi on kazao da su mu amidzici, pravoslavci da su braca od strica, a u Konavlima bi se reklo da su dundici, onako kako bi se, recimo, u Imotskome i Sinju reklo da je Marijan Mijatov netijak«.

Zaniceva Prevarena povijest izuzetno je vredan doprinos razumevanju nacina na koji danas nastaje i funkcionise politicki imaginarijum, a posebno razumevanju za »ove nase prostore« karakteristicnih strategija politicke propagande koje se zasnivaju na upotrebi epske tradicije i uopste pucke kulture. Jedan od najvaznijih zakljucaka ove knjige je onaj u kojem pisac istice da samoj puckoj kulturi nisu svojstvene ni versko-nacionalna iskljucivost ni tolerancija, jer ona »jednostavno sabire svu lepezu zivotnih iskustava, preradjuje ih i selekcionira u skladu sa svojom poetikom, iskustvima svojih dionika i dominantnim vrednotama vremena«.

Ivan Colovic