Spone i sukobi

Jasminka Udovicki

Suprotno tvrdnjama domacih nacionalista i mnogih zapadnih medija i politicara, na Balkanu je nacionalna pripadnost postala ozbiljan politicki faktor, a time i razlog ozbiljnih etnickih sukoba, tek sa pojavom pokreta za oslobodjenje i ujedinjenje Juznih Slovena - dakle, tek u XIX i XX veku. Sukoba je bilo i ranije, ali sve do pre stotinak godina oni nisu prerastali u dominantan cinilac svakodnevnog zivota. Procesi koji su u XIX i XX veku doveli najpre do oslobodjenja od Otomanske imperije, a zatim i od Austro-Ugarske i na kraju do nacionalnog ujedinjenja, zahtevali su, medjutim, punu artikulaciju nacionalnih identiteta i interesa. Samo prividno paradoksalno, upravo apel za ujedinjenje pokrenuo je suprotan proces nacionalne diferencijacije, stavljajuci sve etnicke grupe na ovom prostoru pred isti imperativ: da odrede svoj »istorijski identitet« i da naglase potrebu za sopstvenim suverenitetom. Integrativni proces zapocet u XIX veku zavrsio se proglasenjem Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca u XX veku, ali je stvorio i duboke linije razdora, duz kojih se druga Jugoslavija raspala 1991. godine.

Evolucija od nacionalne integracije do raspada koincidirala je - i bila duboko uslovljena - sa sirim istorijskim procesima koji su se simultano odvijali u Evropi. Ovde pre svega mislim na posledice postepenog propadanja Otomanske imperije, koja je konacno nestala posle balkanskih ratova. Diplomatija s kraja XIX veka, a pre svega Berlinski kongres 1878. bili su usredsredjeni na ublazavanje potresa koji su se mogli ocekivati posle raspada Turske. Politicka resenja i geografske podele koje je Oto fon Bizmark nametnuo Balkanu kao predsedavajuci na Kongresu, razbuktali su trvenja ne samo izmedju Srba, Hrvata, i Muslimana, nego i izmedju Srba, Makedonaca, Albanaca i Bugara. Pa ipak, u tom trenutku oruzani nacionalni sukobi nisu uzeli maha, ako se izuzmu sukobi izmedju kosovskih Albanaca i Srba. Aneksija Bosne od strane Austrije 1908, medjutim, radikalno je promenila postojecu sliku. Posledice aneksije, pridodate posledicama koje je izazvao Berlinski kongres, kristalisale su se sporo, ali je njihovo istorijsko dejstvo bilo duboko.

Krajem XIX i pocetkom XX veka te posledice jos nisu bile vidljive. Sukob na nacionalnoj osnovi bio je u to vreme suprotan integracionim sklonostima pre svega hrvatskih, a onda i srpskih politicara. Neuspeh hrvatske ultranacionalisticke Stranke prava, krajem proslog veka, da pridobije veci broj pristalica mora se posmatrati u ovom kontekstu. Ispostavilo se da program te stranke ima vrlo dug rok trajanja. Ali, u periodu izmedju formiranja stranke 1861. godine i kraja Prvog svetskog rata, u Hrvatskoj su preovladavale struje sklone kooperaciji sa Srbijom, a ne konfrontaciji sa njom.

Ideja ujedinjenja svih Srba takodje je iskljucivala potpirivanje nacionalne mrznje. Krajem XX veka Balkan je jos uvek bio podeljen izmedju Turske i Austro-Ugarske, i podsticanje nacionalnih strasti moglo je samo stetiti glavnom cilju - oslobadjanju od obe imperije. Tom cilju je mnogo vise odgovaralo panslovensko ujedinjenje. Ali, hrvatski i srpski proponenti ove ideje razilazili su se u mnogo cemu. Antagonizmi su pre svega proizlazili iz divergentnih koncepcija konstitutivnog karaktera nove zajednicke drzave. Srbija je predlagala centralizovanu federaciju, Slovenija i Hrvatska federaciju jednakih. Nijedna od ovih dveju koncepcija nije ukljucivala Muslimane, Makedonce, Crnogorce ili Albance. Inkompatibilnost tih dveju koncepcija nije razlucio ni Jugoslovenski komitet na Krfu 1917. godine, i ona se ubrzo pokazala poraznom.

Neuspeh juznoslovenske integracije mora se, medjutim, razmatrati i u kontekstu jos jednog njenog kardinalnog elementa. Obe koncepcije, srpska i slovenacko-hrvatska, konvergirale su oko iste, zajednicke premise: da bez obzira na sva razmimoilazenja i trvenja, Juzni Sloveni predstavljaju jedan narod. To uverenje ostalo je istorijski trajna crta naseg nacionalnog zivota sve dok nije porazeno u politickim razmiricama izmedju 1918. i 1939, ponovo ozivljeno 1945. i ponovo unisteno 1991-1995. godine. Vera u »jedan narod« mogla je biti »slatka lazna svest« Juznih Slovena. Ali, cinjenica da se ona, uprkos sukobima, odrzala kroz istoriju, trebalo bi da jasno govori o slaboj verodostojnosti teze o »vekovnoj mrznji«.*

Predistorija

Samo je Dubrovacka republika nastavila da cveta pod lakim sizerenstvom Venecijanaca, Ugara i Turaka. Crna Gora, koja se granicila s Dubrovackom republikom, ostala je slobodna do 1699, da bi tada konacno pala pod Turke. Ali, cak i tako, ona je de facto bila ostavljena na miru. Bitke su se tesko vodile po planinskim visovima, koji, uz to, nisu obecavali nikakvu ekonomsku dobit. Tako se moze reci da su, zahvaljujuci geografiji, crnogorski pastiri i slobodni seljaci u prilicnoj meri sacuvali svoju nezavisnost.2 Za ostale grupe, san o eventualnom obnavljanju izgubljene drzave ostao je jedini osnov otpora, istrajnosti i nade. U etnicki izmesanim naseobinama, zajednicki jezik, imperativi svakodnevnog prezivljavanja, nepismenost, i nadasve suzen zivotni horizont, koji se nije protezao dalje od obliznjeg sela, ucinili su da se primarne spone medju ljudima formiraju lokalno, bez obzira na nacionalnu pripadnost.

Ali, postojale su i linije razdvajanja. Ona izmedju Hrvata i Srba ucrtana je jos pre njihovog dolaska na Balkan, podelom Rimskog carstva 395. godine na Zapadno i Istocno, od Singidunuma na severu, do Skadra, ili Skodara, na jugu.3 U VI i VII veku, Hrvati (Hrobati ili Horvati) su se naselili i osnovali svoju najraniju drzavu severno i zapadno od vektora Singidunum-Skadar, a Srbi juzno i istocno. Krajem VIII veka, Hrvatsku su pokorili najpre Franci, predvodjeni Sarlemanjom, a zatim Vizantija. U X veku, medjutim, Hrvatska dozivljava svoj uspon za vladavine kralja Tomislava, koji je kraljevsku krunu dobio od pape. U vreme kada je 925. godine stekla autonomiju, Hrvatska je obuhvatala ne samo danasnju Hrvatsku i Slavoniju, nego i severnu i zapadnu Bosnu i dobar deo dalmatinske obale. Ta tri regiona obrazovala su 'trojednu' kraljevinu, koja ostaje model hrvatske drzavnosti do danasnjih dana.

Uzivajuci podrsku pape, Hrvatska je izrasla u znacajnu silu na Jadranu. Krajem XI veka, medjutim, osvajaju je Ugari, potomci nekadasnjeg nomadskog plemena koje je na Balkan prodrlo krajem IX i u X veku. Hrvatska je pod njihovom vladavinom ostala narednih osam stoleca. Godine 1102. hrvatsko plemstvo potpisuje sa ugarskim kraljem Kolomanom cuveni sporazum Pacta conventa, koji Kolomanu daje vrhovnu vlast nad Hrvatskom, bez spajanja ugarske i hrvatske drzave. Kao nagradu sto je prihvatila Kolomana za kralja, hrvatska aristokratija zadrzala je svoje privilegije. To je pre svega znacilo da hrvatski Sabor ostaje nedirnut. Plemstvo je zadrzalo kontrolu nad unutrasnjom administracijom i sudovima, kao i upravu nad zemljom. Ali, kad je latinsko svestenstvo zauzelo visoke polozaje na hrvatskom dvoru, sluzbeni jezik u crkvi i sudstvu postao je latinski. Svi hrvatski dokumenti, od kraljevskih pisama do povelja i zemljisnih hartija iz tog i kasnijih vremena, pisani su na latinskom. Rim je, jos pre nego sto su Ugari ustanovili svoju vlast, zabranio koriscenje slovenskih knjiga u crkvama. Svestenici koji su nastavili da drze sluzbu na maternjem jeziku rizikovali su da budu liseni crkvenog zvanja, javno su bicevani, pa cak i zigosani vrelim gvozdjem na celu, a ponekad su i bacani u dozivotnu tamnicu. Za veliki deo slovenskog svestenstva, jedini nacin da prezive bio je da se povuku u sasvim udaljena sela.4

Sukob izmedju zapadne, latinske, i istocne, slovenske kulture, od kojih je jednu podrzavao Rim, a drugu Vizantija, produbio se stvaranjem Vojne krajine 1578. godine. Krajina se protezala u sirokom luku od Like u Dalmaciji, severno i istocno kroz Slavoniju i Ugarsku, sve do Dunava. Ostala je na snazi do 1881. Ustanovili su je Ferdinand, sveti Rimski Car i hrvatski izborni kralj, i Ferdinandov naslednik Maksimilijan II, da bi sluzila kao odbrambena zona koja ce Evropu stititi od daljih turskih najezdi.

Sa Ferdinandovog stanovista, ideja o uspostavljanju Krajine nije mogla biti mudrija. Umesto da svoju vojsku stavi u odbranu Evrope, Ferdinand je na ovu tampon zonu, koja je zbog turskih upada bila opustosena i vecinom nenastanjena, postavio srpske pridoslice.5 Ustanovljenjem Vojne krajine Hrvatska je podeljena na civilnu Hrvatsku, kojom su vladali lokalna crkvena i aristokratska elita, i vojnu Hrvatsku, kojom je vladao Bec.

Hrvatsko plemstvo, koje je uspostavljanjem Vojne krajine izgubilo znatan deo svog zemljisnog poseda, negodovalo je tvrdeci da Vojna krajina narusava »hrvatsko drzavno pravo« koje garantuje Pacta conventa,6 i koje se, do nastanka Krajine, odrzalo zahvaljujuci institucijama hrvatskog bana i Sabora (skupstine zvanicnika, koja je otelovljavala autonomiju hrvatske elite).7 Osnivanjem Vojne krajine Sabor je po prvi put u svojoj istoriji izgubio jurisdikciju nad velikim delom hrvatske teritorije - onim koji je nazvan vojnom Hrvatskom. Gora uvreda se tesko mogla zamisliti, i Hrvati su poceli da gledaju na srpske dosljake kroz prizmu tog gubitka.

Nenastanjenost Krajine isla je Ferdinandu naruku. Plodna krajiska zemlja na severu predstavljala je snazan mamac Srbima koji su sa svoje zemlje bili potiskivani od strane Turaka. U zamenu za vojne usluge caru, Srbima su ponudjeni vlasnistvo nad zemljom, oslobodjenje od dazbina, lokalna autonomija i sloboda veroispovesti.8

Ovakvu ponudu bilo je tesko odbiti. Pretnja ratom i sami ratovi, medjutim, bili su cesti i muskarci su morali biti pripravni za boj gotovo sve vreme. Vojna sluzba i stalno nosenje oruzja bili su osnovne obaveze svakog krajisnika iznad osamnaest godina.9 Kod njih se postepeno razvio kruti vojni mentalitet, koji su imperijalne vlasti iz svojih razloga podsticale, kao sto su podsticale i medju Srbima rasireno uverenje da su odgovorni samo prema monarhiji. Prema hrvatskim vlastima Srbi su se drzali prkosno, sto je medju Hrvatima, cija je zemlja, ukoliko je potpadala pod Krajinu, data Srbima bez odgovarajuce naknade vlasnicima, neizbezno izazivalo gnusanje i odbojnost, formirajuci osnov za buduce srpsko-hrvatske sukobe.10

Pa ipak, sukobi nisu bili pravilo. U okolini Varazdina, sedista jednog od dvaju krajiskih vojnih centara, Srbi su 1642. godine uputili zagrebackom biskupu protest protiv poreza na koje je vlast obavezivala varazdinske Hrvate, u XVI i XVII veku jednu trecinu ukupnog varazdinskog zivlja. »I to dobro znate, Vase gospodstvo«, glasila je poslanica biskupu, »da smo jedna braca, oni ne mogu prez nas zivi biti, kako ti ni mi prez njih«.11 Solidarnost je obelezavala i druge delove Krajine.

Nepoverenje prema pridoslicama, medjutim, postojalo je i nije bilo ograniceno samo na zemljoposednicko plemstvo, koje nikako nije moglo da se pomiri sa statusom Srba kao slobodnih seljaka. Nepoverenje je raslo svuda. Katolicka crkva smatrala je pravoslavne Srbe sizmaticima. Sabor im je zabranio da se trajno nastanjuju ili da kupuju nekretnine u gradovima. Kmetovi bezemljasi osecali su surevnjivost, jer su Srbi uzivali privilegije koje su hrvatskim kmetovima bile uskracene.

No, privilegije nisu Srbima donele prosperitet. Juzni deo Krajine bio je krajem XVIII veka daleko najsiromasniji region Hrvatske, cija je trecina stanovnistva zivela u usamljenim seocima, na ogoljenom, krecnjackom terenu koji je davao minimalne prinose. Siromastvo - zajednicko Srbima i Hrvatima u ovoj oblasti - znacajno je doprinelo da se u Hrvatskoj stvori predstava o Srbima kao zaostaloj i inferiornoj rasi.

Hrvati katolici, koji su se dicili zakonom i redom u svojoj drzavi i koji su, ne bez razloga, bili uvereni da su kulturno razvijeniji, najcesce su gledali na Srbe kao na primitivne poluorijentalce. Srbi su svakako odudarali od hrvatskog plemstva koje se trudilo da podrazava ugarsku i austrijsku aristokratiju. Hrvatska je, takodje, imala i obrazovani intelektualni i svestenicki sloj, ciji su se mnogi pripadnici isticali u poeziji, filosofiji i nauci.12 Taj je sloj vladao latinskim jednako kao i hrvatskim jezikom i hrvatskom »recenzijom« staroslovenskog. Cak i medju obicnim svetom pismenost je u Hrvatskoj bila rasirenija nego u Srbiji, a stopa prirastaja niza. Dalmatinski naucnici pohadjali su vec u XV veku sveucilista u Padovi i Budimpesti. Krajem XIX veka sinovi, a cesto i kceri bogatijih zemljoposednickih porodica, uzimali su casove klavira i odlazili na univerzitete u Bec, pa i dalje.

Srbija

Posle Dusanove smrti sukobi oko zemlje oslabili su centralnu vlast upravo kad je agresivna i snazna Otomanska imperija pocela da se utvrdjuje na Galipoljskom poluostrvu. Njene vojne pohode olaksala je i crna kuga, koja je desetkovala evropsko stanovnistvo, kao i stogodisnji rat izmedju Britanije i Francuske (1338-1453). Nemacka je takodje bila nezainteresovana, a Venecija i Djenova, u stalnoj svadji, bile su jednako nesklone da zarate s Turcima. Knez Lazar je 1389. dobio pomoc samo od bosanskog kralja Tvrtka I (koji je i sam bio potomak srpske dinastije Nemanjica). Po padu Srpskog carstva, Skoplje (u to vreme grad u juznoj Srbiji u kojem je svojevremeno krunisan car Dusan) izgubilo je znacaj i pretvoreno je u tursku vojnu bazu. Srbija je postala vazal Otomanske imperije.

Potonji turski pohodi na Ugarsku ostavljali su za sobom opljackanu, porusenu i spaljenu zemlju. Muskarci iznad cetrnaest godina cesto su ubijani, zene i deca odvodjeni su u ropstvo. Srpska patrijarsija privremeno je ugasena. Usledile su masovne seobe srpskog stanovnistva na sever. Dokumenti iz poznog XV veka pokazuju da je od 1473. do 1483. godine oko dve stotine hiljada Srba napustilo domove da bi se naselilo u juznim ugarskim pokrajinama - Banatu, Backoj i Sremu. Seobe su se nastavile i u toku sledeca dva veka. Veliki deo Srbije ostao je nekultivisan i nenaseljen.14 Tokom vremena, centralnu Srbiju i puteve koji su kroz nju nekada vodili progutale su sume i cestari. »Kao americki kolonisti na Divljem zapadu«, pisao je jedan putnik, »tako su i srpski seljaci videli u okolnim sumama samo muku koje se treba resiti sto pre. Palili su siroke pojaseve kako bi izmedju ugljenisanih panjeva sejali zito. Nacin zivota u moravskoj dolini nalikovao je zivotu u dolini Ohaja - iste brvnare, isti sklepani namestaj, hrana obicna ali obilna; sljivovica umesto ruma, i na svakom koraku malarija i druge bolesti, koje su lecene kombinacijom narodnih lekova, lokalnih berbera, i prevaranata«.15

Hrvatska

Napetosti ove vrste duboko su uticale na istorijske odnose izmedju Hrvata i Srba. Neprijateljstvo prema krajiskim Srbima od strane svih slojeva hrvatskog stanovnistva, i neprihvacenost od strane ijednog, ojacali su tokom vremena njihovu unutrasnju koheziju i produbili njihovo uverenje da je njihov pravi dom u Srbiji. Nostalgija za prvobitnom domovinom trajala je, mada u donekle izmenjenom obliku, do najskorijih dana, iako su u medjuvremenu Srbi u velikoj meri bili asimilovani u hrvatsko drustvo, a Vojna krajina ukinuta.16 U XIX veku krajiski Srbi poceli su da zahtevaju posebna prava, verujuci da ce tako ojacati spram madjarskog i katolickog pritiska.

Da Krajina nije bila koriscena kao stit koji Evropu drzi van turskog domasaja, istorija srpsko-hrvatskih odnosa mogla se razvijati i drugacije. Pa ipak, do Drugog svetskog rata, uprkos napetostima proizaslim iz sukoba ulogâ koje su svakoj od grupa namenile velike sile, izmedju Srba i Hrvata nije doslo ni do jednog oruzanog sukoba. Umesto toga, u XIX veku, oko pedeset godina pre ukidanja Krajine, u Hrvatskoj je pustio koren snazan Ilirski pokret za ujedinjenje Srba i Hrvata. Njegovi su vodji bili najprosveceniji umovi tog doba.17 Ovo je u Becu i Pesti protumaceno kao signal za uzbunu, pa su vlasti 1844. zabranile cak i upotrebu ilirskog imena u stampi, skolama i javnim raspravama. Nastojeci da iskoreni svaki znak nacionalnog osecanja, madjarski sabor proglasio je da u roku od sest godina madjarski mora postati zvanican jezik u Hrvatskoj. Godine 1909. u Zagrebu je odrzano cuveno sudjenje pedeset osmorici Srba, optuzenih za izdaju. Optuzeni su arhidjakon Gline, dva svestenika i potparoh, sedam ucitelja i seoski lekar, a pored njih i niz imucnih trgovaca. Cilj je bio da se Srbi prikazu kao nelojalan element i da se izmedju njih i Hrvata poseje nepoverenje.18 Nepoverenje i istorijsko rivalstvo, potpomagani politikom stranih sila, odredili su karakter ovog podrucja do najskorijih dana.

Bosna i Hercegovina

Pripajanje Bosne Otomanskom carstvu 1463. temeljno je promenilo svakodnevni zivot.22 Pre pada, u prvoj polovini XIV veka, Bosna se bila prosirila na jugozapad sve do jadranske obale. Njeni trgovci su dolinom Neretve dovozili i odvozili robu u bogate dalmatinske gradove, Dubrovnik, Zadar i Sibenik. U unutrasnjosti nicali su rudnici - Kicevo, Fojnica, Zvornik i nadasve Srebrenica, cuvena po svojim zalihama srebra. U drugoj polovini XIV veka (1353-91), kralj Tvrtko I centralizovao je kraljevsku moc i prosirio Bosnu na stetu Ugarske i Srbije, tada znatno oslabljene neprestanim turskim napadima.

Vec krajem Tvrtkove vladavine, medjutim, Turci su preko Drine sve cesce upadali u Bosnu. Napadi krstasa, ugarski prepadi, i trvenja medju lokalnim feudalcima, doprineli su postepenom slabljenju drzave, koja konacno podleze turskoj sili 1463. godine. Vec krajem XV veka, iz Bosne kao svoje baze, Turci su kretali u vojne pohode na Hrvatsku. Bosna je, medjutim, ostala priznata kao koherentna jedinica, a od 1554. do 1878. bio joj je zagarantovan status zasebnog vilajeta.

Sarajevo, koje je prvobitno imalo samo tridesetak kuca, postaje sediste Bosanskog Sandzaka. Gradski cenzus iz 1516. godine belezi izvanredan demografski rast: broj stanovnika u Sarajevu penje se na dvadeset hiljada. Godine 1561. Gazi Ali-pasa daruje Sarajevu Ali-pasinu dzamiju, remek-delo turske arhitekture, i smesta je u samo srce grada. Drugi veci bosanski gradovi, kao Novi Pazar, Zenica, Banjaluka, Foca, Cajnice, Zvornik, i Mostar, sirili su se svaki oko svojih dzamija, sahat-kula i hamama.

Islam postepeno postaje dominantna religija. Dugo se smatralo da su je prihvatali prvenstveno, i masovno, pripadnici Bosanske crkve, kako bi se diferencirali od svojih katolickih i pravoslavnih suseda. Ali, kako tvrde Donia i Fajn, islam je bio »dinamicna, atraktivno propovedana religija«, privlacna za pripadnike svih triju bosanskih veroispovesti.23 Ko god je zeleo da udje u drzavnu sluzbu - da bude pisar, placeni vojnik, ili sudija - dobro je cinio ako bi presao u islam. Isto je vazilo i za trgovce koji su zeleli sigurnost prilikom transporta svoje robe i slobodu kretanja.24 Osim toga, decaci iz hriscanskih sela, odvodjeni u Istanbul u vojne skole, prekrstavani su u islam i zaklinjali su se na vernost sultanu. Cilj je bio ne samo da se od njih nacine prvoklasni vojnici, janicari, nego i da im se promeni identitet: vecina ih se vracala u otadzbinu smatrajuci sebe iznad svega Turcima.

Islam, dakle, nije agresivno nametan, ali je islamizacija donosila znacajne licne i drustvene beneficije. Kmetovi koji bi presli u islam dobijali su slobodu. Feudalci koji bi odbijali da se pokrste rizikovali su da izgube najpre privilegije, a zatim i zemlju. Hriscani i Jevreji su pri tom bili oporezivani teze nego muslimani.25 Postepeno je stvorena specificna, pretezno muslimanska drustvena hijerarhija, sa muslimanskom vecinom u zemljoposednickom i administrativnom sloju.26 Etnicka pripadnost, medjutim, bila je u socijalnoj hijerarhiji irelevantna; stanovnistvo je stratifikovano iskljucivo prema veri.27

Ustanci i oslobodilacki pokreti

Srbija je podrzala ustanak 1875. u Hercegovini i pozdravila budjenje nacionalne svesti medju bosanskim pravoslavnim stanovnistvom, koje je cinilo jednu trecinu ukupnog srpskog zivlja. Znatan broj pripadnika srpske politicke elite s kraja XIX veka smatrao je Bosnu, u kojoj su Srbi cinili vecinu, srpskom zemljom. Isticali su, uz to, da je Hercegovina podrucje gde se, kako je tvrdio Vuk Stefanovic Karadzic, govori najcistiji srpski jezik. Nastojeci da drevni crkvenoslovenski - narodu stran jezik, koji je otezavao sirenje pismenosti - zameni modernim jezikom, Vuk je podigao hercegovacki govor do statusa knjizevnog jezika. On je time, mada bez politickih namera, osokolio ambicije onih srpskih politicara koji su tvrdili da je Hercegovina, koja je cekala oslobodjenje od Turaka, srpska zemlja.

Zamamna ideja oslobadjanja od otomanskog jarma zahvatila je kao plamen nezadovoljno seljastvo u Bosni, kao i u Bugarskoj, Makedoniji i drugim otomanskim provincijama. Neki Muslimani i Jevreji takodje su podrzali protest protiv otomanske sile. Mnogi - i ne samo Srbi - govorili su o ujedinjenju Bosne sa »slobodnom, slovenskom« Srbijom. U krugovima uticajnih srpskih politicara, medjutim, ideja nacionalnog oslobodjenja sve cesce je povezivana s idejom sirenja Srbije u Bosnu. Habzburska monarhija, koja se granicila s Bosnom i Srbijom, sa svoje strane, imala je u Bosni sopstvene interese i takodje bila zeljna da iskoristi postojece nezadovoljstvo ne bi li Bosnu prikljucila Hrvatskoj.

Srbija je u to vreme vec u velikoj meri bila oslobodjena otomanske vladavine. Prvi srpski ustanak 1804. godine, koji je predvodio Karadjordje, i Drugi ustanak 1814, pod Milosem Obrenovicem, naterali su sultana da 1830. izda ferman kojim garantuje Srbiji nezavisnost pod ruskom zastitom, iako je zvanicno ostala turski posed. Godine 1804, tri godine posto su turske dahije otpocele sa brutalnim zlostavljanjem srpskih kmetova, Karadjordje je imao pod svojom komandom trideset hiljada seljaka. Njegove trupe zauzele su 1805. smederevsku, a 1806. beogradsku tvrdjavu. Godine 1815. sultanov ferman ustanovio je Srbiju kao autonomnu drzavu pod sultanovim sizerenstvom.

Sporo sazrevanje srpskog nacionalnog programa, koji je uzivao rusku podrsku, kulminiralo je idejom o Velikoj Srbiji. Ova je trebalo da ujedini sve srpske zemlje: Srbiju sa Crnom Gorom; zatim sa starom Srbijom, kako je nazivano Kosovo; s Vojvodinom; sa srpskim zivljem naseljenim u hrvatskoj Krajini; i najzad, s Bosnom. Makedonija, tada nazivana Juznom Srbijom, takodje je kasnije inkorporirana u ovu shemu.

Srpska nacionalna renesansa probudila je ogromne nade unutar Srbije i izvan nje. No, oslobodilacka retorika je, pored pobede nad Turcima u korist »istorijskih srpskih zemalja«, podrazumevala i sirenje na racun drugih: Bosanaca, Hrvata, Bugara i Albanaca. U to vreme, medjutim, ni u Zapadnoj Evropi sirenje na racun drugih nije smatrano nimalo problematicnim. Utoliko je znacajnije sto je Svetozar Markovic, tada clan Socijalisticke internacionale, osudio ove planove upozoravajuci na sve opasnosti koje vrebaju u ostvarenju sna o Velikoj Srbiji.

Zajedno sa Bugarskom i Grckom, Srbija se nasla na celu balkanskog pokreta za oslobodjenje od Turaka. Grcka, koja je bila stekla nacionalnu nezavisnost, bila je Srbijin najblizi saveznik. Bugarska joj je bila rival, mada je i sama sve do 1878. ratovala protiv Turaka, jer se sa Srbijom nadmetala za rusku podrsku. Tako su Srbija i Grcka udruzene protiv Bugarske pocele razgovore o podeli Makedonije i Albanije posto Turci budu isterani sa Balkana.

U ratu 1876-78. protiv Turske, Bugarska je oslobodjena i zauzela je dobar deo Makedonije i deo Albanije. Srbija, koja je zapocela rat, nadala se da ce biti nagradjena pripajanjem Bosne. Ali, evropske sile - Nemacka, Austro-Ugarska, Britanija i Francuska - imale su vlastite interese u novom geopolitickom rasporedu. Otomanska imperija mogla se srusiti u svakom trenutku, duboko podrivajuci postojecu ravnotezu snaga i politicku, ekonomsku i vojnu situaciju na citavom kontinentu. Bilo je, dakle, vazno obezbediti postepenu i bezbolnu dezintegraciju imperije diplomatskim sredstvima, odrzavajuci koliko je god moguce status ljuo ponistavanjem dostignuca tekucih oslobodilackih pokreta.

Berlinski kongres

Berlinskom kongresu prethodio je San-Stefanski, koji je diktirala Rusija, i kojim je okoncan rusko-turski rat. San-Stefanski ugovor uvecao je Srbiju malo, Crnu Goru trostruko, a Bugarsku jos vise od toga, omogucavajuci joj da zadrzi citavu Makedoniju i velike delove Trakije. Evropske sile, posebno Austro-Ugarska, Britanija i Francuska, bile su ovakvim ishodom nezadovoljne jer su u Bugarskoj videle rusku marionetu, spremnu da potpomogne rusku ekspanziju na racun Otomanske imperije. Berlinski kongres se tako sastao pre nego sto se mastilo osusilo na San-Stefanskom ugovoru. Bizmark ga je okoncao »kompromisom« koji je u potpunosti ponistio odluke San-Stefana. Da bi kompromis delovao ubedljivije, Srbiji i Crnoj Gori zagarantovana je puna nezavisnost. Bugarska je, naprotiv, bila primorana da Turskoj vrati teritorije koje je osvojila. I to nije bilo sve. Novopazarski Sandzak je jednostavno odsecen od Bosne kojoj je dotle pripadao i vracen pod tursku kontrolu. Bosna je dodeljena Austro-Ugarskoj i u nju su neposredno posle Berlinskog kongresa umarsirale austrijske trupe sa 268 000 vojnika, sastavljene od krajiskih Srba i Hrvata. Tri meseca im je trebalo da smire nemire koji su usledili. Mnogi Muslimani i Turci prebegli su tada u Carigrad, sto je dramaticno izmenilo demografsku sliku Bosne dajuci Srbima brojcanu nadmoc.30

Berlinski kongres je, tako, na Balkanu pokrenuo niz procesa koji su i danas u toku. Podela Bugarske zauzdala je ruske ambicije ali je proizvela makedonsko pitanje (o cemu ce biti reci kasnije). Pripajanje Bosne Austro-Ugarskoj jos vise je podstaklo srpski nacionalizam i izazvalo rastuci sukob izmedju Srbije i Hrvatske, ciji politicari nisu krili zadovoljstvo sto Bosna nije pripala Srbiji. Vracanjem novopazarskog Sandzaka Turskoj, deo bosanskog stanovnistva odsecen je od domovine. Jednako kapriciozno, ta oblast je kasnije pripojena Srbiji. U medjuvremenu, medjutim, novopazarski Sandzak je razdvajao Srbiju od Crne Gore. I najzad, nova granica s Austro-Ugarskom, velesilom koja Srbiji nije bila naklonjena i koja je sve do Prvog svetskog rata nastojala da osujeti jacanje Srbije i slovenskog bloka na svojoj juznoj granici, Srbiju je stavila u ekonomski sasvim nezavidan polozaj.31 Berlinski kongres je, tako, radikalno destabilizovao Balkan, suprotstavljajuci interese etnickih grupa koje su ga naseljavale i sejuci medju njima trajan razdor.

Ovome treba dodati posledice ukidanja Vojne krajine, koje je pocelo 1873. i zavrsilo se 1881. godine. Ako je osnivanje Krajine, dva veka ranije, dalo povoda izbijanju etnickih antagonizama, njeno gasenje zaostrilo je sukobe i izmedju Srba i Muslimana, i izmedju Srba i Hrvata. Pobunu pretezno srpskih seljaka u Hercegovini 1882. godine protiv neizdrzivih nameta ugarske finansijske direkcije ugusile su habzburske jedinice sastavljene od hrvatskih trupa. Austrougarska monarhija ostavila je zemlju u Bosni u rukama begova, uglavnom Muslimana, dok je osamdeset od ukupno devedeset hiljada srpskih seljaka ostalo bez zemlje sve do 1911. Sukobi izmedju Srba i Hrvata zaostravali su se i zbog otvorene mogucnosti da Austro-Ugarska u jednom trenutku prikljuci Hrvatskoj zapadni deo Bosne. Balkan je postao trusno podrucje, na kojem su se klasni i etnicki momenti ukrstali i preplitali izrazitije nego ikad ranije sa interesima i politikom velikih sila.32

Prvi svetski rat

Mladobosanci nisu imali jasnu ideju o jugoslovenstvu, ali se Gavrilo Princip pozvao na jugoslovenstvo, a ne na srpski nacionalni interes kada je rekao sudiji: »Ja sam nacionalista Jugosloven i tezim za ujedinjenjem svih Jugoslovena u koju bilo drzavnu formu, i da se oslobode Austrije«.34

Tesko je zamisliti da je 1914. Beogradu bilo stalo da izazove rat sa Austro-Ugarskom. Bec je, medjutim, Principa optuzio da postupa po diktatu Beograda. Austro-Ugarska je postavila svoje zahteve; Srbija ih je, uz podrsku Rusije, odbacila. Vojske su mobilisane sa obe strane granica. Prvi put u istoriji, Srbija i Hrvatska nasle su se suprotstavljene jedna drugoj - Srbija u sastavu saveznickih snaga, Hrvatska kao podanica austrijske carevine. Ali, nisu samo Srbija i Hrvatska uperile puske jedna na drugu. Mnogi hrvatski Srbi, mobilisani zajedno sa Hrvatima u vojsku monarhije, nasli su se u rovovima iz kojih se pucalo na Srbe u Srbiji.

Srbija je u Prvom svetskom ratu opustosena, njena vojska desetkovana, a cetvrtina njenog stanovnistva je izginula.35 Ali, rat je dobijen i vise nista nije stajalo na putu ujedinjenja Juznih Slovena. Srbi, koji su doista poneli najveci teret rata, smatrali su da slava pripada njima.

Sukobi oko Kosova

Bizmark je prihvatio srpsku interpretaciju da Albanci nisu nacija nego zbir rasutih plemena, te je zahtev za autonomiju odbio, ali je Kosovo, nastojeci da spreci prebrz kraj Otomanske imperije, dodelio Turskoj, a ne Srbiji. Kontrolu je 1881. preuzeo Dervis-pasa. Veliki broj Srba platio je zestok danak u krvi. Mnogi su stradali i kao zrtve Albanske lige.

Pocetkom XX veka sukob je postao jos zaostreniji. Neprestano huskani od Austrije, koja je na svaki nacin nastojala da spreci jacanje Srbije, Albanci su vrsili ucestani teror nad srpskim stanovnistvom. Srpska vlada se vise puta bezuspesno obracala kako Porti tako i Rusiji, trazeci zastitu svojih gradjana.36 Ali, kad su Albanci konacno stekli trazenu autonomiju, 1913, osveta nad Srbima je izostala, uprkos pokolju koji su Srbi izvrsili nad Albancima u balkanskim ratovima 1912-13.

U Prvom balkanskom ratu krajem 1912. godine Srbi i Crnogorci zauzeli su Kosovo i prodrli duboko u severnu Albaniju, s namerom da se spuste do Skadra i osvoje izlaz na albansku jadransku obalu. Crna Gora je zauzela Skadar posto je Grcka napala Albaniju s juga, po cenu deset hiljada crnogorskih zivota. Srpski stab je tada izdao naredbu da svako naselje u kojem je ispaljen metak iz albanske puske bude unisteno. Usledio je masakr Albanaca, ukljucujuci bolesne i ranjene, zene i decu. Samo oko Prizrena ubijeno je vise od pet hiljada ljudi, a dvanaest do petnaest hiljada je nestalo. Hiljade Albanaca, a s njima i Turaka, pobegle su u Tursku. Lav Trocki, koji se nasao na licu mesta kao ratni dopisnik ruske liberalne stampe, ovako je komentarisao ono sto je video: »Pojedinac, grupa, partija ili klasa sposobna da 'objektivno' cacka nos dok gleda kako se ljudi dave u krvi i, pod naredjenjima odozgo, da masakrira nezasticeno stanovnistvo, osudjena je da istrune i da je crvi pojedu dok je jos ziva«.37

Uznemirena zbog srpsko-crnogorskog napredovanja, Austro-Ugarska se umesala u sukob, podsticuci Albance da uzvrate istom merom. Srpske trupe su za uzvrat tokom jeseni 1913. nastavile da pale albanska sela, sto je Dimitrije Tucovic nazvao Trecim balkanskim ratom.38

Srpski socijalisti ogorceno su se suprotstavljali vojnoj politici svoje vlade. Ponudili su i resenje: ujedinjenje balkanskih zemalja uz priznanje potpune politicke i kulturne autonomije svim konstitutivnim nacijama. Ukazivali su na jaz izmedju srpske ratne propagande, koja je slavila spasenje Kosova, i niskog morala srpskih jedinica u Albaniji. Malo obicnih vojnika, ili njihovih oficira, bilo je vodjeno pohlepom za onim sto je, prema Tucovicu, ocito bilo tudja zemlja. Srpska vojska vukla se izgladnela i jadno odevena. Sa palcevima koji su im virili iz pocepane obuce, vojnici su u svom sporom napredovanju prema jadranskoj obali bili toliko liseni entuzijazma za boj da je odluka za slanje bataljona donosena, pricalo se, bacanjem kocke vece pred bitku.

Konacno, 1912-13, da bi omele jacanje Albanije - koju je stitila Austrija - Britanija, Francuska i Rusija (sve tri od 1878. u Trojnoj alijansi) pripojile su Kosovo Srbiji. Tako je Srbija povratila ovaj »centar svoje duhovnosti« zahvaljujuci pragmaticnom medjusobnom potkusurivanju izmedju evropskih sila.

Srpski socijalisti su 1919. urgirali da novostvorena Kraljevina Srba, Hrvata i Slovenaca, u koju je bilo ukljuceno i Kosovo, podrzi albansku drzavu, vec priznatu od strane velikih sila, i uspostavi s njom prijateljske odnose. To nije ucinjeno, niti se pokusalo da se odnosi izmedju Albanaca i Srba poprave. Usledio je ustanak kosovskih Albanaca, koji je ugusen u krvi. Ustanak je u narednih pet godina nastavio popularni albanski gerilski pokret, poznat pod imenom Kacaka, na cijem je celu bio mladi bracni par, Azem Bejta i Sota Galica, koja je u patrijarhalnom albanskom drustvu morala da preuzme musko ime, Kerim, i da se prerusi u muskarca.39 Kacaci su napadali srpske zvanicnike, bombardovali vladine zgrade, vrsili sabotaze na prugama i krali stoku. Podsticali su Albance da ne placaju dazbine i ne sluze vojsku dokle god srpske vlasti krse njihova prava. Bejta i Galica su pod svojom komandom imali dve hiljade aktivnih vojnika i oko sto hiljada pristalica.40 Kad su Bejtu ubili zandari 1924, kacacki otpor je konacno ugusen.

Godine 1941. Kraljevina Jugoslavija, pod tim imenom od 1929, srusila se pri napadu sila Osovine. Fasisticka Italija, koja je vec 1939. bila usla u Albaniju, obezbedila je ujedinjenje Kosova i zapadne Makedonije s Albanijom. Kosovski Albanci ovo su doziveli kao oslobodjenje. Italija im je dozvolila skolovanje na maternjem jeziku, koriscenje albanskog u drzavnoj administraciji, isticanje albanske zastave i nosenje oruzja. Takodje je zatvarala oci na albanske teroristicke napade na srpske i crnogorske civile. Za razliku od Albanaca u Albaniji, kosovski Albanci nisu prisli antifasistickom pokretu cak ni posto su Nemci preuzeli direktnu kontrolu nad Kosovom. Nezavisnost je ostala njihovo politicko opredeljenje i od 1945. nadalje.

Makedonija

Mladoturska revolucija 1908. podstakla je Makedonce, Albance, Jermene i druge nacije pod turskom vlascu da ustraju u svojim nacionalnim ciljevima. Srpska frakcija u Makedoniji u medjuvremenu je Makedoniju proglasila Juznom Srbijom. Bugarska ju je, opet, proglasila Zapadnom Bugarskom. Grcka ju je oduvek smatrala »kolevkom Aleksandra Velikog«. Sefardska i muslimanska zajednica nasle su se pod unakrsnom vatrom, ali su i mnogi njihovi clanovi podrzavali jedan ili drugi od ova tri nacionalna programa.41

Mada jezicki bliza Bugarima, Makedonija je od IX do XIV veka pripadala cas Bugarskoj, cas Srbiji.42 Njeno stanovnistvo prihvatilo je pravoslavnu veru. U Skoplju je 1331. godine krunisan Stefan Dusan. Ali samo cetrdeset godina kasnije, posle Maricke bitke 1371. godine, citava Makedonija postala je tursko vojno utvrdjenje, baza za otomanske izvidjacke pohode i vojne ekspedicije na jug, u Grcku; na zapad, u Albaniju; i na sever, u Srbiju i Bosnu. Na bogate, brdovite pasnjake spustili su se turski stocari iz Male Azije i Albanci, mada je dobar deo slovenskog stanovnistva ostao na svojim posedima. Nuzda da zastite zivot i imovinu naterala je mnoge da promene veru i predju u islam. To pokazuje i skopski cenzus iz 1515-19. godine, po kojem se vidi da je u Skoplju bilo dvostruko vise muslimanskih nego pravoslavnih kuca. Ostatak su cinile malobrojne kuce spanskih Jevreja, koji su u ovaj kraj prebegli u XV veku. Turci su Jevreje rado prihvatili zbog njihovih trgovinskih veza sa Zapadom i njihove vestine u pravljenju oruzja.

Uprkos islamizaciji, pravoslavna arhiepiskopija, koja je duboko povezivala Srbe i Makedonce, zadrzala se u Ohridu i nastavila da cveta. Ali turska osvajanja u toku XVI-XVIII veka, i posebno rat izmedju Turske, Austrije i Rusije 1787-92, izlozili su Makedoniju pozarima, pljacki i masakrima. Kao i mnogi krajevi Srbije, Makedonija je bila temeljno opustosena, i mnogi Makedonci su, kao i Srbi, morali da beze u juznu Ugarsku. »Zivot i trgovina izumrli su«, pisao je krajem XVII veka jedan francuski putnik kroz Makedoniju, »a sultanove zakone niko ne postuje«.43

Stanje je postalo jos nepodnosljivije sto godina kasnije, posle Berlinskog kongresa. Zemljom je zavladala krvava anarhija. Oslabljena Turska nametnula je nove dazbine vec sasvim iscrpljenom stanovnistvu. Ko nije bio kadar da plati, zatvaran je. Mnogi su pustani izvadjenih ociju i isecenih usiju. Zene i devojke su nekaznjeno silovane.

Prvi makedonski ustanak izbio je 1881. godine. Turci su ga brutalno ugusili. Godine 1893. stvorena je, pored niza manjih revolucionarnih bandi i grupica, i makedonska organizacija u inostranstvu poznata kao IMRO, u zemlji kao VMRO (Unutrasnja makedonska revolucionarna organizacija), na cijem celu su bili Damian Gruev i mladi ucitelj Goce Delcev, nekadasnji bugarski vojni pitomac. Mudar i obrazovan, Delcev se zalagao za nezavisnu i nedeljivu Makedoniju u kojoj bi sve nacije uzivale ista prava, i upozoravao na opasnosti od etnickih trvenja koja su samo slabila makedonski narod. Bugari su 1894, sa ciljem da u Makedoniji stvore sopstvenu organizaciju koju su u stanju da kontrolisu, osnovali »Vrhoviste«, poznate i kao Supremisti, od kojih se ocekivalo da rade na pripajanju Makedonije Bugarskoj. Sveteci se ovoj organizaciji, Turci su se svetili narodu, kao i pripadnicima VMRO. Godine 1901. Srbija i Bugarska zapocele su pregovore o podeli Makedonije. Ali, kako pregovori nisu urodili plodom, Bugari su poceli da se zalazu za autonomnu Makedoniju, a Srbi za njenu podelu. Ovo je izazvalo otpor i gurnulo mnoge Makedonce pod bugarski uticaj, sto je za uzvrat podstaklo aktivnost srpskih cetnika, sa ciljem da doprinesu da deo Makedonije udje u sastav Srbije.

Za vreme boravka Goce Delceva u Solunu s pocetka 1903. prvaci VMRO poceli su da pripremaju Ilindenski ustanak. Goce je s pravom smatrao da ustanku jos nije doslo vreme i pokusao je da ga na svaki nacin predupredi na sastanku u Sofiji. To je platio zivotom. Vrhovisti su ga ubili maja 1903, pri povratku iz Sofije, u trideset prvoj godini. Tri meseca kasnije, 21. avgusta, na Ilinden, podignut je ustanak, za vreme kojeg je proglasena Krusevskata (Krusevska) republika. Ustanici su racunali na pomoc iz Evrope, ali je ona izostala. U oktobru, republika je savladana. Nastupio je krvavi teror. Turci su spalili sto pedeset sela Bitoljskog vilajeta i ubili vise od 4500 civila i vise od hiljadu gerilaca. Trideset hiljada Makedonaca potrazilo je pribeziste u Bugarskoj.44

Oslobodjenje Makedonije od Turaka od strane Bugarske, Grcke, Srbije i Crne Gore u Prvom balkanskom ratu 1912. godine poklopilo se s gasenjem Otomanske imperije, koje je okoncano zavrsetkom Prvog svetskog rata. Pobeda 1912. slavljena je u Srbiji, a pozdravljena u Dalmaciji, Hrvatskoj i Sloveniji kao srpski trijumf u naporu da se okonca prisustvo Turske u Evropi. Ali, umesto da Makedoniji donese autonomiju, pobeda je podstakla ratne saveznice na dalju krvavu otimacinu za makedonske teritorije. Njihovi sukobljeni apetiti u Makedoniji ubrzali su pocetak Drugog balkanskog rata 1913. godine, u kojem su Srbija i Grcka, ujedinjene protiv Bugarske, nasle saveznika u Rumuniji, koja je pretendovala na delove bugarske teritorije. Kad je Bugarska porazena, Makedonija je nanovo podeljena. Grcka je ugrabila Egejsku Makedoniju, dakle vise od polovine celokupne teritorije, ukljucujuci Solun, bogati lucki grad cije se stanovnistvo do poznog XIX veka vecinski sastojalo od sefardskih Jevreja. Srbija je dobila Vardarsku Makedoniju. Bugarska je morala da se zadovolji Pirinskom Makedonijom, ali se nikada nije pomirila sa ovakvim ishodom.

I tako: odnosi izmedju balkanskih naroda, njihova shvatanja sopstvenih interesa i dinamika ostvarenja tih interesa, bili su u XIX veku, kada se stvarala nacionalna svest, uslovljeni koliko iznutra toliko i spolja. Iznutra ih je uslovljavala ideja nacionalnog oslobodjenja i panslovenskog ujedinjenja, koja je cesto primala obelezja tadasnjeg imperijalistickog modela - evropskog koliko i otomanskog. Spolja uslovljeni, odnosi medju balkanskim narodima formirali su se kao reakcija na odluke stranih sila, najcesce indiferentnih na vitalne potrebe ove sredine. Posledica oba tipa uticaja bila je duboko osiromasenje naseg ne samo politickog, ekonomskog, vec i moralnog zivota (na sta se osvrce uvodno poglavlje ove knjige). Spone zahvaljujuci kojima je i preduzet proces panslovenskog ujedinjenja (sto je predmet drugog poglavlja) popustile su pred teskocama koje je projekat ujedinjenja postavio pred politicare i pred narod, a za cije resavanje nisu postojali osnovni preduslovi: oformljeno gradjansko drustvo spremno da odbaci paternalisticki model koji je iz tradicionalne porodice preseljen u politiku; demokratske tradicije i institucije; tradicije medjuetnicke politicke saradnje; i, najzad, ekonomsko blagostanje. Sve do Drugog svetskog rata, medjutim, etnicki motivisani oruzani sukobi nisu izbijali. Oni su skorijeg datuma, i 1941. kao i 1991, i posle, bili su proizvod ideoloske zloupotrebe svih slabosti naseg politickog zivota, koji je bez pravih demokratskih institucija i bez razradjenog moralnog okvira ostao da postoji do danasnjih dana.

_____________________

*) Tekst koji sledi predstavlja unekoliko skracenu verziju prvog poglavlja knjige Burn This House, The Making and Unmaking of Yugoslavia (Spali tu kucu: stvaranje i razaranje Jugoslavije; Duke University Press, 1997), ciji sam koautor i priredjivac, zajedno sa Dzeimsom Ridzvejem (James Ridgenjay); autori tekstova u knjizi su - azbucnim redom - Sven Balas, Suzan Vudvord (Susan Njoodnjard), Milan Milosevic, Branka Prpa-Jovanovic, Stipe Sikavica, Ejub Stitkovac, Mirko Tepavac i Ivan Torov.

Ovo poglavlje analizira znacajne aspekte odnosa medju etnickim grupama na ovim prostorima do kraja XIX veka. Ono se, medjutim, ne bavi integracionim procesima u XIX i XX veku, koji su predmet drugog poglavlja knjige.

Tekst je s engleskog prevela Drinka Gojkovic. Oprema redakcijska.

1 Medju drzavama stvorenim posle naseljavanja Slovena na Balkanu, slovenacka knezevina Karantanija nastala je prva i bila je najkraceg veka. Pored sadasnjih teritorija, pokrivala je austrijske pokrajine Karintiju i Stiriju, kao i istarsko jadransko poluostrvo juzno od Trsta, koje danas pripada Hrvatskoj. Salcburska nadbiskupija sprovela je pokrstavanje Slovenaca u katolicizam jos u VIII veku. Slovenci su ziveli pod nemacko/austrijskom vlascu od 874. do 1918. godine. Neposredno posle osvajanja u VIII i IX veku, franacki kraljevi stavljali su svoj pecat na zemljisne papire koje su dodeljivali franackim feudalcima. U XII veku, solidan sloj nemackog plemstva kontrolisao je slovenacki alpski obod. Slovenacki feudalci su, sa svoje strane, prihvatili franacka feudalna prava i promenili svoja imena. Medju plemstvom, slovenacka imena gotovo su iscezla.

U XIII veku strano plemstvo utvrdilo je svoje dinasticke teritorije u Sloveniji. Jedna od dinastija bili su Habzburgovci, cija istorija na Balkanu pocinje 1247. godine. U XV veku gradove su ispunili nemacki trgovci, zanatlije, bankari i svestenstvo, a uz njih i veliki broj slovenackih seljaka u potrazi za poslom. Rudnici srebra i zlata i topionice metala radili su punom parom.

U XVI veku Habzburgovci su ujedinili sve svoje slovenacke zemlje unutar Austrije i vladali njima do 1918. Slovenacka teritorija bila je za njih vazna veza sa Italijom i jadranskom obalom. Do Prvog svetskog rata, vecina Slovenaca je verovala da za njih nema bolje buducnosti od one u Austriji (cf. Anto Babic i dr., Istorija naroda Jugoslavije, tom 2, Beograd, Prosveta, 1960, str. 275-379).

2 U VII veku, teritorija koja je dobila ime Crna Gora pripadala je Rimljanima. Na toj teritoriji Srbi su osnovali drzavu po imenu Duklja, koja je kasnije pripojena Raskoj, najmocnijoj srpskoj drzavi. O ranom srednjem veku i drzavi Duklji cf. John V. A. Fine, The Early Medieval Balkans, Ann Arbor: University of Michigan Press, 1991, pogl. 7: »Duklja and the Central and Eastern Balkans from the Death of Basil II, 10205, to the 1180s«, str. 202-247.

Drzava Crna Gora stvorena je 1450. godine, pod Stefanom Crnojevicem. Godine 1513. Turci su postavili drugog Crnojevica za Skender-bega, vrhovnog vladara Crne Gore. Ali, 1523. je izdat ukaz koji kaze da ce se »ukinuti sve takse posto je Crna Gora neprohodna i krsevita zemlja, a njen narod nije kadar da placa uzur (dazbine)« (Babic i dr., nav. delo, str. 152-63).

Kako od nje nije bilo velike koristi za carevinu, Crna Gora je dobila de facto nezavisnost jos 1718, placajuci porez od samo jednog dukata godisnje.

3 U pre-slovenskom periodu Rimsko carstvo eksploatisalo je rudnike u oblastima danasnje Bosne i Srbije, i regrutovalo domace stanovnistvo u vojsku. Iliri, koji su ziveli u Dalmaciji, Istri, Epiru, severozapadnoj Makedoniji, Bosni, Hercegovini i zapadnoj Srbiji, stekli su visok ugled kao vojnici (cf. Fine, Early Medieval Balkans, str. 9).

4 O Hrvatskoj i Dalmaciji u ranom srednjem veku cf. Anto Babic i dr., nav. delo, str. 167-217; i Fine, Early Medieval Balkans, str. 49-50, 286-287. U VI i VII veku, slovenska plemena, polazeci iz Ukrajine i vodjena iskusnom konjicom, pratila su napredovanje Lombarda i Avara. Rimsko stanovnistvo povuklo se u obalne gradove Dalmacije i na jadranska ostrva. Novodosavsim slovenskim plemenima vladali su zupani.

5 Do pred kraj XVI veka Zapad nije pruzao nikakav otpor Otomanima. Protestantski luteranski knezevi u Nemackoj racunali su da bi napad na Muslimane isao naruku papi i uzdrzali su se od akcije. Francuska ne samo sto se nije suprotstavila Turcima, nego je i podsticala Sulejmana da napadne Habzbursku carevinu, francuskog rivala.

6 U XIV veku, uprkos drzavnom pravu, hrvatski kralj Ladislav je, za sto hiljada dukata, prodao Venecijancima citavu teritoriju Dalmacije, duz jadranske obale, ukljucujuci i jadranska ostrva od Krka do Korcule.

7 Institucija Bana postojala je i pre Pacta conventa, to jest od vremena vladavine kralja Kresimira, 1063.

8 O slozenim demografskim, socijalnim i politickim promenama do kojih je u Hrvatskoj doslo zbog formiranja Krajine cf. Babic i dr., nav. delo, tom 2, str. 645-705. Detaljniju analizu zivota u Krajini daje Drago Roksandic, Srbi u Hrvatskoj od XV stoljeca do nasih dana, Zagreb: Vijesnik, 1991.

9 R. Nj. Seton-Njatson, The Southern Slav Ljuestion and the Habsburg Monarchy, London: Constable, 1911, str. 23, belezi da su krajisnici s razlogom bili slavni ne samo zbog svoje vojnicke sposobnosti, nego i zbog postojane nezavisnosti svog karaktera.

10 Odvajanjem Krajine, hrvatska teritorija znatno je smanjena, a time su smanjeni i prihodi. Hrvatski feudalci insistirali su na zakupnini za zemlju datu Srbima. U prvi mah, zemlja je Srbima mogla biti oduzeta, ali je Ferdinand II 1627. godine dao i njima i Vlasima (siroko rasprostranjenoj grupi potomaka prvobitnog stanovnistva rimske provincije Dakije, koji su govorili jezikom izvedenim iz latinskog) pravo da ostanu na zemlji. To je izazvalo veliko nezadovoljstvo medju feudalnom oligarhijom (cf. Gunther Rothenberg, The Austrian Military Border in Croatia 1522-1747, Chicago: University of Chicago Press, 1960; i isti, The Military Border in Croatia 1740-1881, Chicago: University of Chicago Press, 1966. O ekonomskom siromastvu Krajine tokom citavog njenog postojanja cf. John R. Lampe, Yugoslavia, Tnjice There Njas a Country, Cambridge: Cambridge University Press, 1966, str. 30).

11 A. Babic i dr., nav. delo, tom 2, str. 652.

12 Uticaji italijanskog i nemackog baroka vide se u hrvatskim crkvama s kraja XVI veka.

13 Pod Dusanom, Srbija se protezala od reke Dunav, juzno od Beograda, sve do slobodnog grada Dubrovnika na jadranskoj obali, obuhvatajuci deo danasnje Bosne i Hercegovine i citavu Crnu Goru. Odatle se prostirala na jug, preko Albanije, do Korintskog zaliva. Od zapadnog kraja zaliva sirila se na istok preko velikog dela danasnje Grcke, prema Egejskom moru, do zaliva Stirmon, u neposrednoj blizini grada Kavale. Granica je onda isla na sever, kroz Grcku i dobar deo jugozapadne Bugarske, prema Dunavu. Za cara Srba, Grka, Bugara i Albanaca Dusan je krunisan u Skoplju, danas prestonici Makedonije.

U XI veku, pre zlatnog doba Dusanovog carstva, Srbija je bila vazal Vizantije. Vizantijska hijerarhija - koja je prvobitno priznavala rimskog papu - odvojila se od Rima 1054. godine i postepeno prevela u hriscanstvo pagansko stanovnistvo pod svojom vlascu, ukljucujuci i Srbe.

Izdrzavsi napad Bugara prilikom njihovog pohoda na Konstantinopolj, Stefan Nemanja, koji je vladao Srbijom u XII veku, stvorio je 1138. srpsku drzavu prikljucujuci teritoriju prvobitno zvanu Raska planinskoj Zeti, danasnjoj Crnoj Gori. Sa slabljenjem Vizantije, usled krstaskih pohoda i ratova s Madjarima, Nemanja je stigao na jadransku obalu.

Do XIV veka balkanske drzave - Rumunija, Bugarska, Srbija, Hrvatska, Bosna, Albanija i Grcka - bile su ili u potpunosti formirane drzave ili na putu prema drzavnosti. Sve su bile etnicki izmesane i vlast u njima nije bila centralizovana nego je lezala u rukama saveza domaceg plemstva. Kao i drugde u Evropi, ti savezi bili su promenljivi i nestabilni. O Srbiji u ranom srednjem veku cf. Babic i dr., nav. delo, tom 1, str. 229-55; i Fine, Early Medieval Balkans, str. 234-47. O Srbiji u poznom srednjem veku cf. John Fine, The Late Medieval Balkans: A Critical Survey from the Late Tnjelfth Century to the Ottoman Conljuest, Ann Arbor: University of Michigan Press, 1987, str. 286-344.

14 Cf. Babic i dr., nav. delo, tom 1, str. 443; Fine, Late Medieval Balkans, str. 576.

15 L. S. Stavrianos, The Balkans since 1453, Nenj York: Reinhart, 1958, str. 251 (citirano prema: Barbara Jelavich, History of the Balkans, tom 1, Nenj York: Cambridge University Press, 1983, str. 238).

Vuk Karadzic, pisuci o svojim putovanjima na samom pocetku XIX veka, belezi da u Srbiji postoje »velika sela od oko stotinu kuca, i druga od petnaestak, ali vecina ima trideset do pedeset. U planinskoj oblasti kuce su tako rastrkane da selo od cetrdeset kuca moze da pokriva vise zemlje nego Vijena« (citirano u: Duncan Njilson, The Life and Times of Vuk Stefanovic Karadzic, Oxford: Clarendon Press, 1970, str. 13).

16 Ta teritorija konacno je ukljucena u Hrvatsku 15. jula 1881.

17 O Ilirskom pokretu cf. Seton-Njatson, nav. delo, str. 52-64 i 118-28, kao i poglavlje ciji je autor Branka Prpa Jovanovic, u ovoj knjizi.

18 Seton-Njatson daje detaljnu dokumentaciju o sudjenju, nav. delo, str. 174-208.

19 Robert J. Donia i John V. A. Fine tvrde da je Bosna, uprkos suprotnim tumacenjima davanim poslednjih pet godina, vekovima bila koherentna jedinica. Bosanci sebe nikada nisu nazivali ni Srbima ni Hrvatima, nego Bosancima, sto ih je identifikovalo kao pripadnike drzave pre nego etnicke grupe (Bosnia and Hercegovina: A Tradition Betrayed, Nenj York: Columbia University Press, 1994, str. 7-8, 25, 72).

20 Ban Kulin je, po svemu sudeci, bio vizantijski sticenik, ali je morao da prizna madjarsku vlast. Prvi je zapoceo trgovinu s Dubrovnikom i dao njegovim trgovcima slobodan prolaz bez placanja carina (Babic i dr., nav. delo, tom I, str. 517).

21 Salim Ceric belezi da je bosanska drzava postojala cetiri stotine godina - od polovine XI veka do 1463. godine - pod razlicitim vladarima, od kojih su sestorica bili bogumili, petorica katolici, a cetvorica i bogumili i katolici (cf. Muslimani srpskohrvatskog jezika, Sarajevo: Svjetlost, 1968, str. 58).

Suprotstavljajuci se uobicajenom uverenju medju naucnicima da je bosanska crkva bila dualisticka ili »neo-manihejska«, Donia i Fine tvrde da je bosanska crkva - za razliku od zapadnih »neo-manihejaca« - zadrzala simbole katolicke teologije: krst, kult svetaca, religiozni obred i deo Starog zaveta (Donia i Fine, nav. delo, str. 23). Ali, autori priznaju da Bosanci nikada nisu bili strogi hriscani. Sve tri vere - katolicka, pravoslavna i bosanska - bile su, zapravo, slabe (str. 43-45). Cuvene srednjovekovne spomenike, stecke, koji se uglavnom povezuju s bogumilima, podizali su pripadnici svih triju vera, a ne samo bogumili (str. 24-25). O poreklu bogumilizma u Bugarskoj cf. Fine, Early Medieval Balkans, str. 171-78. Fine pise da je bosansko planinsko stanovnistvo, rasuto po malim selima, bilo tesko dostupno i franciskanskom svestenstvu, i pravoslavnim popovima, i predstavnicima bosanske crkve (cf. John Fine, »The Bosnian Church: A Nenj Interpretation. A Study of the Bosnian Church and Its Place in State and Society from the Thirteenth to the Fifteenth Centuries« (Boulder, Colo.: East European Ljuarterly; distributed by Columbia University Press, 1975, str. 384-85).

22 Bosna je pala pod Turke deset godina posto je Mehmed II Osvajac, sin turskog sultana i robinje, osvojio Carigrad. Godine 1463. Turci su osvojili Jajce i Bosna je posle toga postala otomanska pokrajina. Oblast Srebrenice je, medjutim, ostala nezavisna nekoliko decenija posle pada Bosne (cf. Babic i dr., nav. delo, tom I, str 559; i Fine, Late Medieval Balkans, str. 282-84).

Od Bosanaca se ocekivalo da ucestvuju u otomanskim vojnim ekspedicijama. Godine 1727. deset hiljada bosanskih feudalaca i placenih vojnika ucestvovalo je u Persijskom ratu, a jedva ih se pet stotina vratilo. Godine 1735, u ratu izmedju Turske i Rusije, na front je poslato dvadeset hiljada Bosanaca, a vratilo ih se 1340. Ratovi su upropascavali i poljoprivredu i trgovinu i bili uzrok opsteg slabljenja. Seljackom stanovnistvu, najsiromasnijem u carevini, nametane su sve teze dazbine (cf. Babic i dr., nav. delo, tom 2, str. 515-75; Donia i Fine, str. 13-70).

23 Pripadnici Bosanske crkve prelazili su ne samo u islam nego i u katolicku ili u pravoslavnu veru, dok su mnogi katolici ili pravoslavci postajali muslimani (Donia i Fine, nav. delo, str. 35).

24 Cf. Ceric, nav. delo, str. 50.

25 Pravoslavci su, medjutim, imali prvenstvo nad katolicima. Donia i Fine to objasnjavaju cinjenicom da je pravoslavni patrijarh ziveo u otomanskoj prestonici Carigradu, te ga je bilo lakse kontrolisati, dok je papstvo u Rimu predstavljalo potpuno zasebno i antagonisticko carstvo, koje je pokretalo pohode protiv Otomana. »Franciskanci su«, kazu Donia i Fine, »smatrani potencijalnom petom kolonom« (nav. delo, str. 38-39).

26 Cf. takodje Vasa Cubrilovic, »Poreklo muslimanskog plemstva u Bosni i Hercegovini«, Jugoslovenski Istorijski casopis I, 1935: 368-403; i P. F. Sugar, Southeastern Europe under Ottoman Rule, 1354-1804, 5. tom dela A History of East Central Europe, ed. P. F. Sugar and D. Nj. Treadgold (Seattle: University of Njashington Press, 1977), str. 56. O polozaju Jevreja u Bosni cf. Noel Malcolm, Bosnia, A Short History, Nenj York: Nenj York University Press, 1996, str. 109-14. O Romima u Bosni cf. Malcolm, nav. delo, str. 114-18. O polozaju hriscana cf. Donia and Fine, nav. delo, str. 63-69.

27 Donia i Fine smatraju da je nacionalna svest postala znacajan cinilac tek u XIX veku, pod austrijskom okupacijom. To je imalo, i trebalo je da ima, snazan ideoloski efekat, »ali kad je rec o stvarnom poreklu ovih bosanskih katolika i pravoslavaca, besmisleno je donositi zakljucke na osnovu vere. Usled mnogobrojnih migracija i mnogih pokrstavanja, stanovnistvo je u ogromnoj meri bilo pomesano. Zato se ni sa kakvom preciznoscu nije moglo odrediti, na primer, da li moderan pravoslavni hriscanin vodi poreklo od srednjovekovnog katolika ili od pripadnika Bosanske crkve. Stavise, tumaciti neciju veroispovest kao srpsku ili hrvatsku nacionalnost takodje nije bilo umesno za stanovnistvo ovih krajeva, jer Bosanci pre XIX veka nisu o sebi govorili ni kao o Srbima, ni kao o Hrvatima« (str. 73). O evoluciji nacionalne svesti u XIX veku cf. str. 79-85.

28 Od punog broja kmetova (79 669) 3653 su bili muslimani, 58 895 pravoslavci i 17 116 katolici (Donia and Fine, nav. delo, str. 78). Muslimanski begovi, medjutim, nisu ziveli razmetljivo. Samo je 0,18 procenata svih zemljoposednika posedovalo vise od 2473 jutara zemlje (Ivo Banac, The National Ljuestion in Yugoslavia: Origin, History, Politics, Ithaca, N. Y.: Columbia University Press, 1984, str. 367).

29 Sa svoje strane, Rusija je bila zabrinuta da bi britanska kontrola Turskog moreuza omogucila Britaniji da napadne ruske crnomorske luke i prodre na Kavkaz. O ulozi Rusije cf. Summner Benedict Humphrey, Russia and the Balkans, 1870-1880, London: Archon Books, 1962, str. 399-424, 501-53.

30 Cf. Lampe, nav. delo, str. 65. Monarhija je naisla na zestok otpor kad su bosanski Muslimani, regruti, i mnogi bosanski Srbi prisli otomanskim bataljonima kako bi, sa brdâ, ucestvovali u napadima na konvoje iz monarhije, malo-pomalo onesposobljavajuci preko jedne trecine austrougarskih vojnih snaga, potrebnih za smirivanje ovih krajeva.

Ali, kad je jednom ustanovila svoju vlast, dualna monarhija je ulozila veliku vestinu i takt da odrzi mir. Izmedju 1878. i 1914. utrosila je znatna sredstva za razvoj Bosne. Saobracaj je znatno poboljsan, strugare i rudnici su proradili i prosireno je gajenje duvana. U gradovima su uvedeni struja i vodovod; otvorene su banke i kreditni uredi. Ali, uporedo s naporima za modernizovanje i dalje su, sa samo neznatnim promenama, bile na snazi obaveze seljaka hriscana prema begovima. Ova strategija je kod seljaka, ciji je zivot ostao isti uprkos razvoju gradova, budila duboko nezadovoljstvo.

Vlast je tolerisala politicke aktivnosti, ukljucujuci i rad raznih politickih partija i njihove stampe, ali je i ohrabrivala »bosnjastvo«, lojalnost Bosni kao celini, umesto lojalnosti prema odredjenim etnickim grupama. Bosnjastvo nije pustilo sirok koren, vec je privuklo muslimansko seosko plemstvo, koje ga je prigrlilo kao stit protiv rastuceg srpskog i hrvatskog nacionalistickog autonomnog pokreta. Ti pokreti, opet, podsticani su iz Beograda i Zagreba, odakle su njihovi clanovi sokoljeni da, nasuprot bosanskoj tradiciji, misle o sebi ili kao o Srbima, ili kao o Hrvatima. Svaki je tvrdio da Bosna i Hercegovina pripada bas njegovoj naciji. O »bosnjastvu« cf. Donia and Fine, nav. delo, str. 97-99; i Banac, nav. delo, str. 361-64.

Pocetkom XX veka, medju progresivnom omladinom u Bosni i drugde rodila su se mnoga patriotska drustva, ukljucujuci Mladu Bosnu, pretezno srpsku studentsku organizaciju. Njihov zajednicki cilj bio je jugoslavizam.

31 Jovan Cvijic, cuveni srpski geograf i etnolog, izrazio je svoje duboko nezadovoljstvo rezultatima Berlinskog kongresa, cf. Aneksija Bosne i Hercegovine, Beograd: Drzavna stamparija, 1908, str. 16-30.

32 O znacaju raspodele zemlje u Bosni cf. Lampe, nav. delo, str. 80. Sabrina Ramet razmatra efekte Berlinskog kongresa na savremena zbivanja u »Njestern Peace-Making in the Balkans: A Skeptic's Vienj«, South Slav Journal 17, no 1-2 (spring-summer 1996): 16-30.

33 Bosanski Muslimani nisu bili skloni da podrze ni srpske ni hrvatske nacionalne ambicije, svesni da one samo cepaju bosanski identitet i prete podelom Bosne - sto su oni zeleli na svaki nacin da izbegnu. No, ako su morali da biraju, birali su Hrvate, ne Srbe. Srbi su odbacivali islam, dok su mu Hrvati laskali nazivajuci bosanske Muslimane najboljim Hrvatima.

34 Vladimir Dedijer, Sarajevo 1914, Beograd: Prosveta, 1966, str. 563-572. Cak i ako je Crna ruka, u kojoj su se nalazili neki visoki srpski oficiri, naoruzala i obucila grupu od osam Mladobosanaca koji su ucestvovali u ubistvu, verovatno je, kako sugerise John R. Lampe, da su pripadnici Mlade Bosne trazili od Crne ruke da im pomogne u izvodjenju teroristickog cina, a ne obrnuto (Lampe, str. 367, napomena 27). Cf. i Njayne C. Vucinich, »Mlada Bosna and the First Njorld Njar«, u: The Hapsburg Empire in Njorld Njar I: Essays on the Intellectual, Military, Political and Economic Aspects of the Hapsburg Njar Effort, ed. Robert A. Kann, Bela Kiraly, and Paula S. Fichtner (Boulder, Colo.: East European Ljuarterly; distributed by Columbia University Press, 1977), str. 45-69.

35 Austrijske vlasti smatrale su bosanske Srbe izdajnicima i tokom citavog rata sprovodile su sudjenja koja su zavrsavana internacijom u logore (gde su mnogi umrli od gladi i zlostavljanja), dugim zatvorskim kaznama, pogubljenjima, nasilnom ekspatrijacijom i nasilnim premestanjem (Donia and Fine, nav. delo, str. 118).

36 O politici Austrije u odnosu na albanski nacionalizam i makedonsko pitanje cf. Njayne S. Vucinich, Serbia Betnjeen East and Njest, The Events of 1903-1908, Stanford University Press, 1954, glava 6, str. 122-164.

37 Lav Trotsky, The Balkan Njar, 1912-13: The Njar Correspondence of Leon Trotsky, Nenj York: Monad Press, 1980, str. 293.

38 Tucovic je dao poraznu kritiku srpske politike prema Albancima u knjizi Srbija i Albanija, Beograd-Zagreb: Kultura, 1946, str. 78-119.

39 »Kacaklar« na albanskom znaci otpadnik ili begunac.

40 Cf. Banac, The National Ljuestion in Yugoslavia, str. 303.

41 Kad je Svetozar Pribicevic pocetkom XX veka upitao Jovana Cvijica ko su Makedonci, ovaj je odgovorio: »Dragi moj, to nisu ni Srbi ni Bugari, bar ne danas. Mali ljudi iz naroda, seljaci, znaju samo da su Makedonci. To su makedonski Sloveni, koji bi u ovom casu najvise voleli da se izjasne kao Jugosloveni« (cf. Svetozar Pribicevic, Diktatura kralja Aleksandra, Beograd: Prosveta 1952, str. 163).

42 Bugari, prvobitno tursko pleme iz Centralne Azije, stigli su na Balkan otprilike u isto vreme kad i Sloveni, ponekad i u savezu sa njima. O Bugarima u ranom srednjem veku cf. Fine, Early Medieval Balkans, str. 94-201.

43 O Makedoniji cf. Babic i dr., nav. delo, tom 2, str. 48-60, 575-78, i Banac, The National Ljuestion in Yugoslavia, str. 307-27.

44 Cf. Njayne C. Vuchinich, Serbia betnjeen East and Njest, Stanford: Stanford University Press, 1954, str. 24-30.