Srpska konzervativna misao, priredio Mirko Đorđević, Helsinški odbor za ljudska prava u Srbiji, Beograd 2003, 141 str.

Bog, kralj, domaćin

U izdanju Helsinškog odbora za ljudska prava u Srbiji nedavno je objavljena knjiga o tokovima konzervativne (organicističke) misli kod Srba koju je priredio Mirko Đorđević, prevodilac i esejist, publicist i stručnjak za teologiju i crkvena pitanja.
Srpska konzervativna misao je zakasneli eho evropske organicističke misli čiji su glavni predstavnici mislioci 18. veka u Francuskoj De Mestr i Bonal, a u Rusiji Leontjev. Organicistička misao ima za svoju osnovu biološki determinizam po kojem se društvo identifikuje sa ljudskim organizmom. Klasična organicistička nauka kompletnu organizaciju društva izvodi iz biološke hijerarhije: svaki organizam mora imati glavu, telo i udove pri čemu svako od njih ima precizno definisanu ulogu za njegovo funkcionisanje. Tako je i društvo shvaćeno kao organizam, a individua kao ćelija. Organicistička misao vuče korene iz shvatanja božanskog porekla vlasti, iz nasleđa feudalnog monarhističkog apsolutizma i iz čvrste sprege države i crkve. Tek sa Francuskom revolucijom 1789. dolazi do afirmacije pojedinca, građanskih i ljudskih prava i sloboda kao i jednakosti pred zakonom. Razdvajanjem crkve od države, osnovna ideja o ljudskom društvu kao nekoj vrsti biološkog organizma prestaje da bude važeća misao u nauci; pozitivizam sve više zamenjuje teološke naslage i ukida dominaciju konzervativizma feudalnog društva. Tako čuvena trijada Bog-kralj-domaćin, kao i veličanje uloge sela i seljaštva u razvoju društva u zapadnoj sociološkoj misli sve više bivaju marginalizovani.
Pojava ove knjige, pak, značajna je pre svega zato što je u protekloj deceniji u Srbiji bilo primetno vraćanje idejama konzervativizma, odnosno organicizma. Kod nas su te ideje oličene u stavovima tzv. Nove srpske desnice, dok u Rusiji postoji čitava lepeza organicističkih ideja najrazličitijih podvarijanti.
Razmah populizma s kraja osamdesetih godina u Srbiji, pojava ekstremnog nacionalizma i ksenofobije, otvorili su vrata političkoj upotrebi organicističkih ideja koje su kod nas svojevremeno zastupali Garašanin, vladika Nikolaj Velimirović, Justin Popović, Miroslav Spalajković, Vladimir Velmar Janković, Velibor Jonić, Dimitrije Ljotić, a u novije vreme Atanasije Jevtić, Dragoš Kalajić i mladi bogoslovi kao na primer Matija Arsenijević i dr.
Gotovo svi pisci, i stariji i noviji, osnovu organicističkog shvatanja društva, odnosno nacije nalaze u učenju svetog Save. Svetosavsko organsko i teološko shvatanje nacije, smatraju ovi autori, upijeno je u "duh i krv Savinog naroda i postalo tako prirodno poput disanja". Prirodna Srbinova veza sa pravoslavnim bogom, sa otadžbinom i narodom, onemogućuje mu svaku pomisao da bi mogao prihvatiti bilo koju formu individualističke filozofije novog doba. Zadrugarstvo, mobe, solidarnost, socijalna pravda, vera u boga i patriotizam - vrline su koje on razvija.
Dimitrije Ljotić, svakako najprilježniji učenik francuskog organiste Šarla Morasa, u prvi plan svoje ideologije isticao je da sve nevolje savremenog društva potiču iz individualističkog načela kao remetilačkog faktora uređenih odnosa u prirodi. On je bio veliki protivnik zapadne demokratije i njenog ekonomskog, kapitalističkog sistema. "Kapitalizam je čedo individualizma, plod sebičnog interesa čovekovog lišenog svake duhovne nadgradnje." Ljotić, štaviše, smatra da je i komunizam rođeni "brat kapitalizma, jer oba sistema propagiraju materijalističko načelo u ekonomiji", a "njihova prva misao je: nema Boga!" Ljotić je stoga za ukidanje demokratije kao "pogubne tekovine materijalističke istorije" koju je "mogao stvoriti ne seoski, nego varoški duh".
Izlaz iz ćorsokaka savremenog sveta Ljotić vidi u vraćanju vrednostima sela i seoskih institucija poput zadruga, moba i nadasve veri u boga. "Nema dela bez domaćina", veli Ljotić. Zato je narod uvek za kralja jer je kralj glava, domaćin jedne države. "Ne možeš ti učiniti svojim mudrovanjem da se narod poplaši Kralja i njegove vlasti, jer se on plaši, iznad svega, društva ljudskog bez vlasti, ili što je još gore, društva sa više vlasti ili mnogonačalija. On je za jednonačalije, jer domaćinski gleda na državu." Zato on i njegove pristalice, ali i drugi autori, prednost daju onim vladarima koji forsiraju prevagu sela nad gradom. "U tom saznanju sela i seljaka Hitler i Musolini su ne samo spasioci dosadašnje kulture nego i vizionari buduće, čije konture naziremo u ovim novim državnim poretcima kojima su oni udarili temelje, a koje su duhovno videli, ali nisu uspeli da ostvare tragični Balkanci Stambolijski i Radić."
Ovakvu ideologiju su, uz određene varijacije, prihvatili i savremene pristalice organicizma poput npr. Dragoša Kalajića. Gledajući u budućnost sa ovog stanovišta, Kalajić smatra da srpskom narodu u ovom trenutku "preostaje samo mobilizacija u cilju stvaranja saveza pravoslavnih naroda koji su najugroženiji i prvi na udaru mondijalističke osvajačke neokolonijalne sile".
Poplava ovakvih i sličnih ideja, u naše vreme, posledica je patrijarhalizacije srpskog društva u doba Miloševićeve vladavine i, na toj osnovi, renesanse organicističke misli. Njen kratak istorijski pregled, koji nam je dao Mirko Đorđević, dovoljan je da nas uveri ne samo u postojanje konzervativne tradicije u Srba već i u njenu političku (zlo)upotrebu.

Z. M.