Urbanistički plan Beograda - stihija umesto vizije

Građani Beograda imaju šansu da se primedbama na Generalni urbanistički plan Beograda (izložen u Skupštini grada do 27. marta 2003) suoče sa danas aktuelnim pitanjem: da li je moguće postojećim institucijama uticati na razvoj grada - kako odista ostvariti jedno od osnovnih građanskih prava - pravo na planiranje i sopstvenu budućnost. Ambiciozno sačinjen dokument, u Zavodu za urbanizam Beograda, na papiru i veb-sajtu nudi viziju grada za sledećih 25 godina, ali otvara i dilemu: može li se nereformisanim mišljenjem i sa nezaustavljenim retrogradnim procesima urušavanja urbaniteta iz burazersko-urbicidne tranzicije (oskudnog znanja i skučene kolektivne svesti, univerziteta izvan svetskih tokova, instituta na marginama socijalnih ustanova, nepromenjenih medija itd. itd.), može li se iz ovakve skučenosti uobličiti tako dalekosežna vizija. Već prva nepoznanica Beograda i "rasterećenje bremena prestonice" otvara pitanje novog mesta na mapi sveta i "svetskog poretka" sa novim pravilima. Onima koja zahtevaju ponašanja u skladu sa ovladanim ogromnim fondom novih znanja koja je svet u međuvremenu proizvodio ubrzanim ritmom.
Predlagači plana ostavili su mogućnost revizija i izmena "u hodu". Očekivani prelazak sa statične vizije na dinamiku urbanog dijaloga procedurom "partnerstva za urbanu sredinu" brojnih aktera - gradske uprave (ponuđenog plana), finansijskih institucija (investiranja i koncesija, preduzetnika i korporacija) i neizbežnog novonastajućeg "trećeg sektora" nevladinih organizacija, ponuđenim se planom i institucijama koje treba da ga realizuju ne nazire. Niti se sagledavaju obrisi neposredne demokratije kojom građani mogu odistinski da utiču na oblikovanje sopstvene sredine i svojih života - ponuđeni urbanistički plan ostaje "starovremski" puki dokument gradske administracije.
Umesto aktivnog uticaja da artikulišu razvojne tokove, građani su u okolnostima nasleđenog haosa iskazivali svoje vizije pre svega "divljom gradnjom". Ona ne samo da je zahvatila prigrađe nego je postala preovlađujući način mišljenja podupirući stihiju i haos a podsticana od "upravljača haosa" indukovanim oblicima populizma. A oni su se gnjezdili na povoljnim lokacijama bilo u vilama nekada elitnih naselja ili u bescenje kupljenim stanovima. Legalizacija spontane gradnje, kao socijale za samograditelje sa ivice egzistencije, samo je izgovor za prelivanje ogromnih vrednosti u privatna vlasništva bez uzvratnog boljitka gradu. Nemoć "opelješenih" građana i grada ponuđeni plan nimalo ne ublažava.
Opterećeni metropolitenski region Beograda "polip od Apatina do Smedereva i popreko" nasrtajima nesreće u vidu izbegličkog talasa ali i ekonomskih migracija sve očitije pokazuje simptome karakteristične za tzv. treći svet - favelizacije i bazarizacije.
Funkcionisanje na širem području, komunikacijsko pitanje koje je sve više uslovljeno prodorom novih tehnologija komuniciranja, ipak ne može da mimoiđe ni klasičan saobraćaj - žila kucavica urbanog života u gradovima najveći je potrošač energije i najveći zagađivač.
"Šminka" šaranja pločnika ne rešava automobilima zagušene ulice, a kod nas i trotoare, jer su veliki gradovi razvijenog sveta svojevremeno to rešavali daleko ozbiljnijim zahvatima i osloncem na efikasnije vidove javnog transporta. Pitanje javnog ili privatnog, pa i saobraćaja, implicitno oblikuje stilove življenja tako da izbor sa kojim se građani suočavaju ima dalekosežne posledice za Beograd a i za njih same. Plan većinu pitanja ostavlja otvorenim - da li se umesto privatnih automobila značajnije orijentisati na javni saobraćaj i to na šinski - vidove tramvaja, lakog metroa ili pravog velikog metroa.
Da li su današnji Beograđani spremni da, zarad dugoročnijeg boljitka, pomere težište sa građanskih prava na građansku odgovornost i obaveze koje građanska svest tradicionalno podrazumeva. Identična se pitanja otvaraju i oko snabdevanja vodom koja se, prečišćena za piće, "arči" bez odgovarajuće cene. O pitanjima rasipanja energije nam govore sveža iskustva realnije cene struje. Kanalizaciju bolje i ne pominjati, jer Beograd bez ijednog prečišćivača otpadnih voda pretvara "od boga dar" bogate vodotokove u kanalizacione kanale, dok evropski standardi zahtevaju potpuno prečišćavanje pre izliva u vodotok. Pitanja komunalnog otpada i principi održivog razvoja, koje svet već uveliko upražnjava sa već brojnim praktičnim primerima reciklaže, ostali su u sferi literarne priče tekstualnog dela ponuđenog plana.
I mogla bi se još dugo nabrajati otvorena pitanja oko vizije Beograda u globalizujućem svetu i transformacije postratne balkanske arene, na koja ponuđeni urbanistički plan ne nudi rešenja. On to naravno nije u stanju u datim okolnostima, njegova uloga može da bude edukativno informativna kao učilo kojim se građani upoznaju sa problemima koji ih kao stanovnike Beograda pritiskaju a da ih nisu ni svesni. A da napore oko izrade ne bismo svrstali potpuno u "puko zamajavanje" pohvalu može da iskamči rad timova koji su bar održavali trening radne kondicije za nova pregnuća kada, nadamo se, Beograd zakorači u ozbiljnije reformske procese preoblikovanja institucija, ozbiljnije od ovih tako traljavo započetih.

Milan Prodanović