Bašte i smetlište

Kako se odlučuje o lokaciji deponije smeća (smetlišta)

Izgradnja i korišćenje deponije smeća je nužnost savremenog načina života, naročito u gradovima. To je jasno, ali može biti sporno na osnovu kojih merila, s kojim ciljem i na kakav način se donosi odluka o lokaciji smetlišta i da li su valjano odmerene koristi i štete od konkretne odluke. Šta nam kazuje slučaj Mojsinje?
Sadašnja deponija smeća grada Čačka nalazi se na njegovoj periferiji, u mesnoj zajednici Prelići. Predlog o njenom premeštanju pojavio se pre šest godina, u vreme kampanje za lokalne izbore i služio je kao jedna od glavnih parola opozicije koju je predvodio Velimir Ilić, žitelj te mesne zajednice. Nakon pobede opozicije i pošto je Ilić postao predsednik Skupštine opštine, doneta je odluka da se deponija izmesti u napušteni rudnik Cerov gaj koji se nalazi na području susedne opštine Gornji Milanovac. Ovaj grad, takođe, nema uređenu deponiju smeća već koristi otvoreno smetlište u Brđanskoj klisuri koja zagađuje okolno zemljište i reku Despotovicu, a ona zatim Čemernicu, pritoku Zapadne Morave. Za Cerov gaj je opština Čačak pripremila kompletnu dokumentaciju i 1998. započela izgradnju pristupne saobraćajnice. Istovremeno je kupljena i uvezena veća količina folije koja odgovara brdskoj i kamenitoj podlozi ove lokacije. Međutim, po odluci lokalne vlasti u Gornjem Milanovcu, koja je bila u rukama SPS, intervenisala je policija i obustavljeni su dalji radovi.
O izboru nove lokacije za deponiju SO Čačak je raspravljala 27. 07. 1999. na osnovu ispitivanja 16 mogućih lokacija koje su odgovarajuće službe pregledale. Izabrana je lokacija u selu Stančići. Odbornik iz Stančića je upozoravao da se time ugrožavaju baštovanstvo tog kraja, podzemne vode i sama Morava i da je potrebno veliko ulaganje radi nasipanja tla za potrebe deponije. Odluka je, uprkos svemu, doneta, i to u opštoj galami.
Pod nerazjašnjenim "sticajem okolnosti" SO Čačak, godinu dana kasnije, 14. 07. 2000. određuje novu lokaciju, izvan kruga 16 ispitivanih lokacija i ranije izabranih Stančića. Tako je iskrslo Mojsinje, područje Mrtvaja. Kako samo ime veli, to je zemljište nastalo rečnim nanosima kroz veoma dugo razdoblje. Na tom lokalitetu nalaze se arheološki tragovi naselja još iz gvozdenog doba. Plodno zemljište je mnogim naraštajima, kroz milenijume, bilo izvor sredstava za život, tu se radilo i živelo, i pre Srba i Srbije, sve do danas; meštani ga nazivaju "Srpski Misir". Radom na plodnim njivama, naročito u baštovanluku, stotine porodica se izdržava i stiče prihode na tržištu. Radi razvoja poljoprivrede na tom području 1956-1960. izgrađen je sistem za navodnjavanje od Parmenca, nadomak Čačka, do sela Katrge blizu Kraljeva. Taj sistem se samo delom koristi, delom je zapušten, ali još nije sasvim napušten i razoren. Godinama se čak govorilo o popravkama, obnovi i razvoju sistema za navodnjavanje i o stranim sredstvima, radi obilnije proizvodnje hrane, na korist meštana i čitave zemlje.
Izbor je "pao" na Mojsinje, selo na levoj obali Morave, na 12 km magistralnog puta ka Kraljevu. Ova lokacija je potvrđena odlukom So Čačak 26. 07. 2001, kada je nova vlast u opštini i Srbiji već bila učvršćena. Odluka o izgradnji nove deponije objavljena je 10 meseci kasnije u opštinskom službenom listu br. 4/2002. Nekoliko meseci potom, 26. 09. 2002, Vlada Republike Srbije donosi rešenje br. 465-13425/2002 sa potpisom potpredsednika Žarka Koraća, kojim se utvrđuje opšti interes za eksproprijaciju nepokretnosti radi izgradnje sanitarne deponije sa pristupnim putem na lokaciji "Mojsinje gaj" u Čačku; sledi spisak 47 parcela i njihovih vlasnika.
Kao i ranije, i sada se pominju razne stručne procene "opšteg interesa", čak i saglasnosti sa zakonom, ali bez valjanih pravnih, ekonomskih i egzistencijalnih razloga. Može se zapaziti "začarani krug" stručnih i političkih odluka, gde se jedni pozivaju na druge; u stvari, kriju se jedni iza drugih, bez jasnog preuzimanja odgovornosti za konkretnu odluku i njene posledice. Inače, svaki iole obavešteniji građanin Srbije pratio je razne kombinacije oko ulaska Velimira Ilića u Vladu Srbije, pominjalo se i mesto potpredsednika, pa i te okolnosti treba imati u vidu prilikom razmatranja odlučivanja o lokaciji deponije i donošenja rešenja Vlade.
Premeštanje sadašnje deponije na novu lokaciju, kako je već pomenuto, bilo je deo izborne kampanje 1996, potom se pominjalo prigodno, prilikom sporova i sukoba u Čačku, a podgreva se pred nove izbore. Istovremeno, žurba da se počne sa izgradnjom deponije povezana je sa nastojanjem najodgovornijih u lokalnoj vlasti da se opravda dugo prikupljani samodoprinos, već kupljena folija a i troškovi raznih istraživanja, izrade projekata, nalaza, analiza...
Kako reaguju građani? Već na prve vesti o izboru Mojsinja za deponiju meštani organizuju javne proteste, zahtevaju

Proteste žitelja sedam sela lokalne vlasti, a i one centralne, uglavnom nipodaštavaju. Poneki funkcioner im čak cinično "nudi" zapošljavanje na deponiji, na preturanju i selekciji otpada. I dočaravaju budući park koji će okružiti deponiju, skrivenu od pogleda sa magistralnog puta. Umesto lokalnih izvora vode, nudi se i megalomanski plan korišćenja rečice Rzav, kao da je u pitanju Amazon, koji bi tobože, mogao da snabdeva vodom ne samo Arilje, Lučane, Požegu, Čačak, Gornji Milanovac i okolna sela već i Kraljevo, "pa i šire".
Nije, pak, reč samo o prirodnoj i egzistencijalnoj šteti, propasti sistema za navodnjavanje, "pođubravanju" podzemnog jezera pijaće vode, nego i ugrožavanju zdravlja, u kraju gde se već dugo zna za širenje endemskog nefritisa i mišje groznice.
Moravi je trebalo više milenijuma da stvori ovako plodnu kotlinu koju su mnogi naraštaji raznih naroda i država održavali i kultivisali. O tom kraju u pamćenje su urezane slike idile, u stilu "Oj Moravo"... Šta se to dešava da u jednom trenutku, istom kotlinom, umesto radosnog, Moravom očaranog glasa odjekne tužbalica "Joj Moravo"...
Iluzija je da sva Srbija može da bude bašta, ali ni u najgorim kletvama ne sme biti ni smetlište. Ako su smetlišta već neophodna, neophodno je o njihovoj lokaciji odlučivati sa jasnim merilima, uz poštovanje različitih interesa, ali i opšteg dobra. Neophodno je valjano proceniti sve koristi i štete, preispitati sporne odluke i doneti prihvatljivije i u skladu sa zakonom, kroz odgovarajuću demokratsku proceduru. Tako je moguće naći rešenje i za slučaj Mojsinje. Verujem da nema boljeg puta za uspostavljanje vladavine prava, te nasušne potrebe i osnovnog uslova za razvoj moderne Srbije.
U Čačku, 6. 02. 2003.

Verica Barać
javni pravobranilac opštine Čačak 1997-2001.