Rat/Mir

Ruralno-urbani antagonizam u dezintegracionim procesima*

Nijaz Musabegovic

Problem zaostravanja suprotnosti sela i grada prisutan je na jugoslavenskim prostorima nakon II svjetskog rata posebno kroz destrukciju tradicionalne zajednice ruralnog tipa (Gemeinschaft) i tradicionalne kulture zivljenja, te nedovoljnu razvijenost relevantnih kompenzacionih modela drustvene organizacije savremenog tipa (Geselschaft). Prvobitna akumulacija kapitala kroz intenzivnu industrijalizaciju, pri cemu je kao akumulaciona baza iskoristeno selo i poljoprivredna proizvodnja, provedena je prisilnom kolektivizacijom (usitnjavanje poljoprivrednog posjeda, obavezan ulazak u seljacke radne zadruge, te limitirane cijene i obavezan otkup poljoprivrednih proizvoda). Rezultat je bio buran agrarni eksodus u kojem se za dvadesetak godina trecina tadasnjeg stanovnistva (oko sest miliona) preselila sa sela u gradove, uslijed cega je doslo do senilizacije i feminizacije sela, a prenapucenosti gradova. Ovaj proces doveo je do ruralizacije grada i urbanog nacina zivljenja, kao i socijalnog preobrazaja ukupne drustvene strukture. Sa socioloskog stanovista ovaj problem je posebno aktualan u danasnjem vremenu, prevashodno stoga sto predstavlja konstitutivni element strukturalnih promjena drustvenog realiteta, a onda i zato sto odnos sela i grada bitno determinira mogucnost uspostavljanja kvalitativno novih oblika drustvenog organiziranja. Uz to, misljenja smo da ovaj fenomen nije beznacajan u analizi uzroka drustvene krize koja je kulminirala neslavnim raspadom Jugoslavije, te krvavim nacional-hegemonistickim pohodom sa ciljem totalne destrukcije bosanskohercegovackog drustva i njegove teritorijalne podjele u interesu pripajanja njegovih partikulariteta "nacijama-maticama" i "drzavama-maticama".
Rat kao proces radikalizacije, a onda i razgradnje drustvenosti, neminovno dovodi i do zaostravanja antagonizma izmedju sela i grada. U tom kontekstu pokusacemo markirati najznacajnije socioloske posljedice tradicionalnog antagonizma selo-grad, te njihov uticaj na destrukciju i praznjenje sela, a onda i ruralizaciju grada, kao i uticaj rata na poseljacenje i primitivizaciju gradskog nacina zivljenja. U tom kontekstu neophodno je makar naznaciti osnovne elemente urbicidnih posljedica rata, kao i njihovog uticaja na uspostavljanje palanackog mentaliteta. Naime, ruralizacija urbanog nacina zivota nuzno vodi ka razaranju tkiva tolerancije, multikulturalnosti i multikonfesionalnosti. Posljedica ovog procesa jeste agresivizacija urbane pitomosti i nametanje negativnih vrednota sto ugrozava civilizacijski vrijednosni sistem i dovodi do kapitulacije urbaniteta pred najezdom primitivizma.
Istrazivanjem bi trebalo pokusati verificirati u kojoj mjeri palanacki oblik ponasanja i misljenja preuzima dominaciju nad urbanim. Ovdje treba istaci da ruralni stil zivljenja u znacajnoj mjeri utice na egzistenciju grada kako po tome sto u grad konstantno doseljava respektabilan kontingent ruralnog stanovnistva, tako i zbog postojanja dijela neurbaniziranog gradskog stanovnistva koje i pored svog gradskog porijekla ne pripada urbanom drustvu. Stoga treba istaci da je grad naselje u kojem zivi znacajan broj ljudi koji pod maskom gradjanskog prikrivaju primitivni seljacki mentalitet, a ciji zivotni sadrzaji i kulturni nivo zapravo kolidiraju sa urbanim stilom zivljenja, bitno participirajuci u dezintegriranju urbanog nacina zivota.

Eugène Grasset, Grafton Gallery, 1893.

U naprijed naznacenom okviru znacajan segment predstavlja istrazivanje socio-psiholoskih posljedica rata i njihovog uticaja na ruralizaciju grada, kao i mogucnosti urbane apsorpcije (koliko grad moze prihvatiti seljastva da bi ostao grad). Stoga predmet naseg interesa moraju biti i ekonomske posljedice ruralizacije grada, od nemogucnosti zaposlenja i rjesavanja stambenog pitanja pa do enormnog rasta anomija (razlicitih vrsta kriminaliteta, maloljetnicke delinkvencije, narkomanije, organiziranog kriminala itd.).
Pored toga, u uslovima rata na nasim prostorima bio je vidljiv i nacionalisticki, plemensko-mitomanski i vjersko-sovinisticki, te ukupni neljudski arsenal sredstava za unistenje civilizacijskih tekovina, kao i provincijsko-malogradjansko duhovno rastrojstvo koje ima neke pretpostavke i u povijesnom antagonizmu ruralnog i urbanog mentaliteta, a koje bitno participira u kancerogenom razaranju tkiva multietnickog i multikonfesionalnog zivljenja. Iz ovih razloga jedan od znacajnih ciljeva naseg istrazivanja jeste da, koliko je to moguce, pokusamo naznaciti neke kljucne pretpostavke nase aktualne socijalne klime, koja je determinirana ratnom prisilnom migracijom seljastva u gradove metodama koje po svojoj monstruoznosti prevazilaze gotovo sve dosadasnje genocidne procese u historiji. Naime, pod cinicno konstruiranim nazivom "etnicko ciscenje", kao da je to stvar drustvene higijene, ovdje se pred ocima cjelokupne svjetske javnosti dogodio do sada nezapamcen eksodus stanovnistva izazvan drakonskim represivnim mjerama protjerivanja pod prijetnjom fizickog unistenja. Uz to, jos uvijek su vidljivi tragovi barbarske destrukcije kulturnih vrednota, kao i razgradnje citavog sistema civilizacijskih oblika zivljenja.
Grad je za veliki broj prognanih postao jedina sansa opstanka, kompenzacija za svu nesrecu koja im se dogodila, neizvjesna mogucnost da bez obrazovanja, znanja, profesije i bilo kakvog imetka zapocnu novi zivot, tesko optereceni kompleksima tragike kroz koju su prosli, te u njemu potraze utociste kako bi u anonimnosti urbane sredine sacuvali i reproducirali zivot i porodicu. Respektirajuci neumitnost ljudske nesrece grad, sa stanovista osnovnih moralnih normi, ne moze odbiti ovaj stradalnicki eksodus ruralne strukture, iako objektivno znaci dalje ruraliziranje urbanog nacina zivota. U ovom smislu treba upozoriti da, uz sve razumjevanje i postovanje tragicne sudbine prognanih, u dolazecem vremenu bice neophodno znacajnu paznju posvetiti ocuvanju i revitalizaciji civilizacijskih vrednota urbanog zivljenja u nasim gradovima. Naime, zastita gradova od daljeg materijalnog i duhovnog devastiranja predstavlja zadatak od izuzetnog interesa, kako ne bi doslo do retrogradnog civilizacijskog obrta u urbanim cjelinama koji bi vodio sumraku gradskog nacina zivota. U funkciji ovoga cilja neophodno je selu vratiti proizvodnu i u najsirem smislu socijalnu atraktivnost koju mu je "gospodstvo" grada perfidnim mehanizmima politicke moci nepravedno oduzelo, ostavivsi ga na periferiji komunikacijskih, obrazovnih i kulturno-civilizacijskih veza sa svijetom. Dakle, u onoj mjeri u kojoj se poljoprivrednoj proizvodnji vrati dignitet vitalno potrebne djelatnosti, a selu relativne teritorijalno-naseobinske suverenosti, grad ce imati realnu mogucnost opstanka kroz dijalekticku interakciju sa ruralnom strukturom i narastace mogucnosti za uspostavljanje ruralno-urbanog kontinuuma.

Autor je profesor Univerziteta u Sarajevu

* Prilog razgovoru, odrzanom u Sarajevu 25. oktobra, o konceptualizaciji istrazivanja teme "Putevi demokracije i suzivota u Bosni i Hercegovini - interpretacije proslosti i perspektive buducnosti" na kojoj saradjuju Univerzitet iz Milana i Univerzitet iz Sarajeva.

Ogledi: Zdravstvo u vremenu tranzicije «

» Rat/Mir: Da li je na Balkanu moguce pomirenje