U mnogim mas-medijima u Srbiji (a i u nekim u Bosni i Hercegovini) vlada prava zbrka u koriscenju naziva »Bosanac« i »Bosnjak«, »Musliman« i »musliman«. Cesto su i najdobronamerniji zbunjeni i u nedoumici koji izraz da upotrijebe, a da ne povrijede osjecanja date skupine.
Pitanje, medjutim, nije tako slozeno kao sto to na prvi pogled izgleda ako se posluzimo analogijom. Primjera radi, svi gradjani Srbije su, u najsirem smislu rijeci, Srbijanci, bez obzira na njihovu nacionalnu pripadnost. Srbijanci su, dakle, ne samo Srbi vec i Albanci, Bosnjaci, Crnogorci, Madjari, Romi, Vlasi i pripadnici drugih naroda koji zive u Srbiji. Nisu dakle svi Srbijanci Srbi, vec u Srbiji ima i drugih Srbijanaca. Istina, postoje i mnogo uza shvatanja naziva »Srbijanac«, od kojih je najuze i najcesce ono prema kojem su to samo Srbi koji su rodjeni i koji zive u Srbiji. I obratno – nisu svi Srbi istovremeno i Srbijanci, vec postoje i hrvatski, bosanskohercegovacki, makedonski, rumunski, francuski, americki i drugi Srbi. Svi oni jesu Srbi (ako se tako osjecaju i izjasnjavaju), ali nisu Srbijanci!
Kada su posrijedi regionalni nazivi za gradjane drugih drzava nastalih raspadom Jugoslavije, zbog nedostatka opsteprihvacenih izraza, suocavamo se sa velikim teskocama semanticke prirode, posebno kada su posrijedi gradjani Crne Gore i Hrvatske, a u nesto manjoj mjeri kada su posrijedi gradjani Makedonije i Slovenije; slicna je situacija i sa gradjanima mnogih drugih zemalja svijeta.
Moglo bi se takodje postaviti i pitanje: »A ko su u stvari Srbi?« Normalan odgovor na pocetku XXI stoljeca trebalo bi da glasi: »Svi oni koji se osjecaju i izjasnjavaju kao Srbi!« Medjutim, buduci da se jedan broj gradjana Srbije, koji se intimno ne osjeca Srbima i koji kod kuce koristi neki od nesrpskih jezika (romski, vlaski i dr.), javno izjasnjava kao Srbi, postavlja se pitanje: »Imaju li oni na to pravo?« Odgovor je nedvojbeno potvrdan: »Imaju!« Jer, danas je slobodno nacionalno opredjeljivanje, isto kao i politicko ili vjersko, jedno od osnovnih ljudskih prava? Civilizovan covjek je duzan da to pravo postuje. Stoga gornja definicija mora da se modifikuje i mogla bi da glasi: »Srbi su svi oni koji se tako izjasnjavaju!« To je, uostalom, definicija koju u praksi (sa simpatijama) prihvata velika vecina Srba.
Istina, u najvecem broju slucajeva determinante nacionalnog opredjeljivanja i izjasnjavanja su istorija, osjecanje pripadnosti odredjenoj kulturi i kulturnoj tradiciji ciji je jedan od kljucnih korijena na prostorima doskorasnje Jugoslavije onaj vjerski (u temelju kljucnih kulturoloskih razlika izmedju Srba i Hrvata su, istorijski gledano, one konfesionalne prirode) i, najcesce, nacionalnost roditelja.
Srbijanci su jedna regionalna i objektivna, a Srbi nacionalna i subjektivna oznaka pripadnosti. Obje su slozene, pri cemu su Srbijanci zbir razlicitih naroda, a Srbi jedna posebna mjesavina raznih naroda: pretezno Slovena sa Avarima, starosjediocima Balkana, kasnijim osvajacima i raznim dosljacima.
Slicno Srbijancima, Bosanci i Hercegovci su oznake za regionalnu pripadnost i njih cine bosanski i hercegovacki Bosnjaci (Muslimani), bosanski i hercegovacki Srbi, bosanski i hercegovacki Hrvati, bosanski i hercegovacki Jevreji i drugi narodi koji zive u Bosni i Hercegovini. Nisu, dakle, svi Bosanci Bosnjaci, vec ima i drugih Bosanaca. Postoje i uza znacenja naziva »Bosanci«, od kojih je najuze ono prema kojem su to samo Bosnjaci koji su rodjeni i koji zive u Bosni. I obrnuto – nisu svi Bosnjaci Bosanci vec postoje i srbijanski, slovenacki, hrvatski, crnogorski, makedonski, turski, njemacki, americki, svedski i drugi Bosnjaci. Najbrojniji su turski (oko pet miliona) pa onda bosanski i hercegovacki Bosnjaci.
Po analogiji sa drugim narodima, Bosnjaci su svi oni koji se tako osjecaju i tako izjasnjavaju. Istina, ima i onih koji se ne osjecaju Bosnjacima, ali se tako izjasnjavaju i oni su vrlo malobrojni. Slicno ostalim juznoslovenskim narodima, po svom bioloskom porijeklu, i Bosnjaci su mjesavina vise slovenskih plemena sa Avarima, starosjediocima Bosne i Hercegovine, osvajacima i dosljacima. Dosta je rasireno misljenje medju bosnjackim intelektualcima da su Bosnjaci juznoslovenski narod sa relativno najvise slovenske krvi (zbog geografskog polozaja Bosne i Hercegovine) sto se moze relativno lako provjeriti analizom DNK. Zna se, na primjer, da su Turci polovinom XIX stoljeca cinili jedan i po odsto muslimanskog stanovnistva Bosne i Hercegovine, ali da je vecina napustila Bosnu pred dolazak Austrije 1878. godine. U Bosni ima dosta potomaka muslimana–izbjeglica iz Madjarske, Hrvatske i Srbije.
Bosnjake posebnim narodom cine njihova kultura koja je mjesavina ili, bolje receno, sinteza islamske, srednjovekovne bosansko-hercegovacke i savremene evropske i svjetske kulture, i njihova svijest o vlastitom posebnom identitetu formiranom jos u srednjem vijeku. Bosanci i Hercegovci imali su u srednjem vijeku svoju drzavu (za vrijeme kralja Tvrtka najjacu juznoslovensku drzavu), svoje kraljeve koje su najcesce sami birali (sto znaci da je srednjovekovna Bosna, u sustini, bila republika), imali su svoju autenticnu Bosansku (djedicku, bogumilsku, patarensku, babunsku) crkvu cije ucenje je bilo srednjovekovna varijanta savremene socijaldemokratije, svoje pismo koje se zvalo bosancica, svoju umjetnost itd.
Naziv Bosnjak nastao je modifikacijom arhaizma Bosnjanin, kako su sebe nazivali stanovnici Bosne do dolaska Turaka. Svoj naziv Bosnjani su dobili po nazivu sredisnje rijeke i po nazivu zemlje koju su nastanjivali, a koji poticu od staroilirske rijeci »bos« za so kojom je zemlja obilovala. Mnogi srednjovekovni dokumenti sadrze sintagmu »dobri Bosnjani«, pri cemu je ono »dobri«, u tadasnjem kontekstu, znacilo »vjerodostojni svjedoci«. Stanovnici Bosne nazivali su sebe Bosnjanima bez obzira na vjersku pripadnost (katolicku, patarensku, pravoslavnu). Po dolasku Osmanlija, umjesto naziva »Bosnjanin« sve cesce se koristi izraz »Bosnjak«, takodje za pripadnike svih konfesija: islamske, katolicke, pravoslavne i patarenske. Van Bosne i Hercegovine, medjutim, Osmanlije su nazivale Bosnjacima sve muslimane kojima je maternji jezik bio zajednicki jezik Bosnjaka, Crnogoraca, Hrvata i Srba, koji su oni zvali bosnjackim zbog visoke zastupljenosti Bosnjaka u osmanskoj eliti (jedini slovenski narod koji je Osmanlijama placao »danak u krvi« bili su Bosnjaci – pripadnici svih konfesija, a sem njih jos samo Abhazi i Albanci).
Od sredine XIX stoljeca, medjutim, zbog slabljenja turske prevlasti i brzog osamostaljivanja Srbije i Crne Gore i jacanja autonomije Hrvatske (unutar Austro-Ugarske), Bosnjaci–pravoslavci, koji sebe nazivaju »pravoslavni« i »riscani«, sve cesce se izjasnjavaju kao Srbi, a Bosnjaci–katolici kao Hrvati. Bosnjaci–muslimani, medjutim, ostaju pri svom imenu, naizmjenicno koristeci nazive »Bosnjak« i »Musliman«. Kalajev pokusaj stvaranja jedinstvene bosnjacke nacije dosao je u vrijeme kada je proces identifikacije bosanskih pravoslavaca sa Srbima i bosanskih katolika sa Hrvatima bio daleko odmakao, pa zato nije mogao uspjeti jer su integracioni impulsi dolazili od okupatora – Austro-Ugarske, a ne iznutra.
U prvoj Jugoslaviji i u toku NOB-a, Bosnjaci (Muslimani) izjasnjavali su se kao Muslimani, ali im je to pravo 1945. godine bilo uskraceno pa se bosnjacki nacionalni korpus bio podijelio na cetiri dijela: »neopredijeljene«, »Srbe«, »Hrvate« i »Jugoslovene« i zato se ponekad desavalo da u istoj porodici budu zastupljene sve cetiri skupine. Popis stanovnistva 1971. godine, kada je Bosnjacima (Muslimanima) dato pravo da se izjasne kao Muslimani, pokazao je, na opste iznenadjenje, da su treci narod po brojnosti u tadasnjoj Jugoslaviji. Nakon raspada Jugoslavije i medjunarodnog priznanja Bosne i Hercegovine kao zasebne drzave (6. aprila 1992) Bosnjaci (Muslimani) se vracaju svom izvornom nazivu Bosnjaci, ali se ne odricu ni naziva Muslimani, pa ih zato nekad koriste zajedno kao Bosnjaci (Muslimani), a nekad skraceno kao Bosnjaci, a znatno rjedje kao Muslimani.
Cesto se postavlja pitanje: »Ima li smisla srbijanske Muslimane nazivati Bosnjacima?« Najkraci odgovor mogao bi da glasi: »Ima bar onoliko koliko ima smisla bosanske pravoslavce nazivati Srbima, a bosanske katolike – Hrvatima!« Kazati, na primjer, da u Srbiji zive muslimani i Goranci isto je sto i kazati da u Hrvatskoj zive pravoslavci i Licani! Goranci koji su jedno islamizirano juznoslovensko pleme koje govori jezikom slicnim zajednickom jeziku Bosnjaka, Crnogoraca, Hrvata i Srba, van Srbije se izjasnjavaju kao Bosnjaci, a u Srbiji kao Goranci. Tacno je, medjutim, da su srbijanski Bosnjaci, do velikog Tursko-austrijskog rata 1683–1699. godine, bili pretezno srpskog porijekla, ali su ih u tom ratu frajkori (srpski dobrovoljacki odredi), oznacavajuci ih Turcima, u vjelikoj mjeri istrijebili. Danasnji srbijanski Bosnjaci (Muslimani) ili Muslimani (Bosnjaci) su kako srpskog tako i bosanskog, crnogorskog i albanskog porijekla.
Do najvece zabune dovodi koriscenje vjerske oznake »musliman« za pripadnike bosnjackog naroda, jer u Srbiji, pored Bosnjaka (Muslimana), muslimani su i vecina Albanaca, svi Turci i mnogi Romi. Ponekad se cak i neke strane diplomate muslimanske vjere, koje zive u Beogradu, osjecaju prozvanima kada se u nekim beogradskim mas-medijima umjesto naziva Bosnjak (Musliman) koristi vjerski termin musliman. Bez obzira sta iza ove prakse stajalo – neznanje, sovinizam ili nesto trece, ona je mnogo vise kontraproduktivna nego sto njeni zagovornici misle!
Danasnji Bosnjaci (Muslimani), bez obzira gdje se nalazili i kakvim sve oblicima diskriminacije i pritisaka bili izlozeni, imaju jasno izrazenu samosvijest o svom identitetu, koja je tim izrazenija sto su diskriminacija i pritisci veci! Oni su svjesni svog pretezno slovenskog porijekla, svoje islamske tradicije, svoje evropocentricne, ali i kosmopolitske kulture, svog bosnjackog identiteta i osjecaju se bliskim samo sa onima koji postuju njihovu samosvijest, njihova univerzalno vrijedna dostignuca i koji im zele dobro bez obzira koliko, geografski, bili blizu ili daleko.
U najnovije vrijeme u Bosni i Hercegovini je dosla do izrazaja jedna nova pojava. Na opstinskim izborima odrzanim u proljece 2000. godine, kao i na parlamentarnim odrzanim u jesen iste godine, veliki broj kandidata Socijaldemokratske partije, koji su se u prethodnih deset godina izjasnjavali kao Bosnjaci, Hrvati, Jevreji i Srbi, nacionalno su se izjasnili kao Bosanac ili Bosanka. Ocigledno, nekadasnjim »Jugoslovenima« postalo je pretijesno uze nacionalno opredijeljivanje pa su »Jugoslovenstvo« zamijenili »Bosanstvom« koje dozivljavaju kao integrirajuci identitet.
Ocito, kao sto ima Bosnjaka koji su srpskog, tako ima i Srba koji su bosnjackog porijekla. Kojih ima vise mi ne znamo, ali znamo da je vrijeme da se oslobodimo tabu-tema, tabu-izraza i da konacno istini pogledamo u oci! A istina, ma koliko bolna bila, bolja je od svake lazi ako zelimo da se oslobodimo predrasuda, mrznje i ratova!