Mestani sela Rujnik, u niskoj opstini, odbili su u prolece 1983. da se na njihovom groblju sahrani dvogodisnje romsko dete. Vest je procurela u javnost, izazvala sirok medijski publicitet, a stav rujnickih seljaka politicku osudu za ispoljeni nacionalizam i rasizam. Pod pritiskom javnosti i vlasti, Rujnicani su ipak popustili: uz obezbedjenje policije sahrana je obavljena. Danas iznad humke nesrecnog Gorana Matakovica raste prelepo drvo: »javor iznad glave«.
Sa vremenske distance od punih 15 godina, autori ove knjige odlucili su da Rujnicki slucaj odgonetnu i »skinu negativnu koprenu sa glava mirnih i vrednih Rujnicana«. Rasvetljavanje ovog slucaja pokazalo se i kao dobar povod za sociolosko istrazivanje o suzivotu Srba i Roma u selima niskog kraja, koje bi, na primeru obicaja sahranjivanja umrlih, odgovorilo na pitanje: »Da li seoska pravoslavna groblja nesto svedoce o odnosu srpskog naroda i pravoslavlja prema Romima... i da li su izgledne sanse za promociju interkulturalnih ideja i prakse?«
U uvodnom, hipoteticko-metodoloskom delu knjige, na osnovu saznanja stecenih iz literature, autori nas podsecaju na osnovne znacajke iz zivota Roma: poreklo, istorijsku sudbinu, socijalni status, rezidencijalnu, ekonomsku, obrazovnu i politicku segregaciju, kulturnu diskriminaciju, egzistencijalnu bedu i svekoliku drustvenu marginalizovanost. Medjutim, iz duha cele knjige, prema mom skromnom uverenju – dosta neuverljivo, provejava jedna nada za taj obespravljeni i mnogostruko ugrozeni narod, koju autori vide u pravoslavlju.
S ciljem da tu nadu potkrepe iskustvenom evidencijom, autori su sproveli istrazivanje »Romskopravoslavna seoska groblja«, kao deo sireg istrazivackog projekta o sociokulturnoj adaptaciji Roma u Srbiji, u procesima tranzicije.
Mesto sahranjivanja, prema misljenju autora, jak je indikator statusa pravoslavnih Roma u religijsko-crkvenom kompleksu srpskog pravoslavlja. Na osnovu statistickih podataka, opstinskih knjiga, kazivanja tzv. informatora i licnog uvida, potkrepljenog nizom fotografija, autori su zakljucili da su svi Romi nastanjeni u selima niske opstine – prema veroispovesti – pravoslavci, da medju njima preovladjuju vernici »cetiri obreda« (krstenje, vencanje, slava i opelo) i da vecina slavi »sve« romske hriscanske praznike: Djurdjevdan, Vasilicu, litije i krsno ime. Jezikom cinjenica to izgleda ovako: u 66 sela niske opstine, Roma ima u 49 sela. Nema ih, dakle, u 17 sela, od toga u 11 odskora, a u 6 ih nije bilo nikada. Od ukupno 67 000 stanovnika, u tim selima ima oko 1750 Roma. U crkvi se krstava 59% novorodjenih, vencava 50% bracnih parova, slavi slavu 69% i sahranjuje uz opelo 57% romske ruralne populacije.
Groblja na kojima Romi sahranjuju svoje mrtve, mogu se podeliti na cetiri grupe: A. romska groblja – odvojena od srpskih, B. romska groblja spojena sa srpskim, V. srpska groblja sa romskim grobovima – mesovita i G. romska groblja izvan mesta stanovanja. U poslednje vreme odumiru groblja tipa A, groblja tipa G ima samo jedno, a preovladjuju groblja tipa B i V, tj. ona sastavljena ili izmesana sa srpskim grobljima. Sve cesce sahranjivanje Roma na srpskim grobljima pokazuje da se u Srba smanjuje socijalna distanca prema Romima, a »zigosanje, bar otvoreno i javno, jeste spusteno na individualno-incidentno ponasanje«. Na delu su »interkulturalna i integrativna pomeranja« i »zaborav segregacionih postupaka« (str. 72–73) – kazu autori.
Cini mi se da cinjenica zajednickih mesovitih grobalja nije dovoljna iskustvena osnova za osnovnu tezu/zakljucak autorâ o »pozitivnom odnosu srpskog naroda i srpskog pravoslavlja (Srpske pravoslavne crkve) prema Romima, o tome da se procesi odvijaju u smeru integracije i da su izgledne sanse za promociju i zazivljavanje interkulturalnih ideja i prakse« (str. 83).