Doba prosvetiteljstva u Evropi krajem XVIII veka, u kojem je doslo do velike ekspanzije nauke, tehnologije i komunikacija, donelo je nove predstave o drugim narodima i kulturama. Prosvetiteljska ideja evolucije, prema kojoj svako drustvo, prolazeci od nizih ka visim stupnjevima razvoja, dolazi do odredjenog cilja, uslovila je predstavu o egzoticnim narodima kao reprezentima najranije faze evolucije, faze u kojoj je nekad ziveo evropski narod, odnosno njegove najranije istorije. Ta predrasuda uticala je na stvaranje, za to doba siroko rasprostranjenog, mita o dobrom divljaku, o urodjeniku cistih, istinskih nagona, nepokvarenih od civilizacije.
Jedno od najranijih otkrica naroda u prirodnom stanju, kada je u pitanju Balkansko poluostrvo, opisano je u knjizi Alberta Fortisa Put u Dalmaciju, izdatoj u Veneciji 1774. godine. U svom delu Fortis, opat iz Padove ali i prirodnjak i vest publicista, opisuje nepoznate krajeve, prirodne lepote i rimske starine u Dalmaciji i posebno zivot i obicaje Morlaka, stanovnika tih krajeva od Velebita do Neretve. Bas zahvaljujuci tim prikazima naroda koji zivi na rubu civilizacije, Fortisovo delo stice svetski publicitet i prevodi se na sve najvaznije jezike kulturnih naroda Evrope.
Morlaci ili Merovlasi, Crni Vlasi, Crnogunjci, nazvani tako zbog odela od tamnog, mrkog sukna, cinili su slovensko stanovnistvo brdskog zaledja Dalmacije, pogranicnog podrucja izmedju tri carstva – Austrijskog, Mletackog i Turskog. Za Mletackog gradjanina morlacco je bio divljak, poluvarvarin o kome se raspredaju fantasticne price, a gradsko stanovnistvo, kao i ono iz primorskog cakavskog sela, koristilo je ime Vlah, Vlaj ili Vlajo za kontinentalnog tezaka ili pastira u grubom suknenom haljetku koji govori »surovom stokavstinom«. Fortis je medju Morlacima cuo i zapisao jednu od najlepsih narodnih pesama, »Hasanaginicu«, koju je Herder odmah ukljucio u svoj Volkslieder, Gete prepevao na nemacki, a Valter Skot na engleski jezik.
Ali, vise od svetskog publiciteta, koji nam, kao sto se vidi, nije nedostajao ni u ono doba, znacila je knjiga Beleske o putu u Dalmaciju izdata u Veneciji 1776. godine, koja je napisana povodom Fortisove i koja je u stvari polemicki odgovor na nju. Tu knjigu je napisao mladic iz Sinja, Ivan Lovric, kada je imao samo 22 godine, koji se sa Fortisovim delom upoznao kao student medicine u Veneciji i Padovi i koji je vec sledece, 1777. godine, umro od tuberkuloze.
U ovoj knjizi Lovric je zeleo da ispravi i dopuni Fortisa posebno u onim opisima svog naroda koji su mu kao neposrednom ucesniku bili blizi i jasniji. Ali, za nas je mnogo zanimljiviji, od njihovog medjusobnog sporenja, Lovricev odnos prema osobenostima, verovanjima, dobrim i losim obicajima Morlaka, koje je on zapazao i pokusao da nam predoci u svojoj knjizi. On nikako ne zeli da, zbog privrzenosti i simpatija koje oseca prema svom narodu, izneveri istinu kao vrhovno nacelo u koju on bez ostatka veruje u skladu sa prosvetiteljskim principima svog doba. Kada govori o zemlji kao osnovnom uslovu opstanka Morlaka i njihovoj nesklonosti zemljoradnji, on ima u vidu mnogobrojne okolnosti (drzavna svojina Mletacke republike nad zemljom osvojenom od Turaka i citav niz manipulacija preko cinovnickog mehanizma u agrarnoj politici, relativna neplodnost i malo obradive zemlje ali i tvrdoglavost i lenjost ovog naroda kada je u pitanju nastojanje mletackih providura da ih privole na zemljoradnju dajuci im kvalitetno seme i uceci ih novim agrarnim postupcima). U pogledu hajducije, koja je kod Morlaka jedna od profesija i vazna privredna grana, Lovric takodje nema iluzija (cesti ratovi, koriscenje stanovnistva u ratnim pohodima, pogodnost terena i granicnog pojasa za pljacku, precutno odobravanje bezakonja od strane vlasti). U vezi sa predrasudama i praznoverjem, repertoar je skoro neiscrpan. Morlaci se boje raznih stvorenja kao sto su bauci, vestice, vukodlaci, a zastrasuje ih i Divlji oganj. U tom pogledu Lovric nema previse milosti prema fratrima cokulasima kao ni prema njihovim kolegama grckog obreda, koji, umesto da razvejavaju ovakve besmislice, sto iz sopstvene gluposti i neprosvecenosti, sto iz zelje da se ne zamere vlastima, odrzavaju zapusteno stanje narodnog duha. Odmah po objavljivanju, knjiga je bila zestoko napadnuta od strane cuvara mira i spokojstva, posebno sa franjevackog krila, a autoru su pripisane »opasne namere da siri moral i nauku sto ih je usvojio od otrovnih pisaca Rusoa i Voltera« i tako unosi pometnju u skladne odnose vlasti sa narodom.
A ni tokom narednih vekova Lovriceva knjiga nije bila narocito omiljena u nasim krajevima. Prevedena je sa italijanskog i izdata tek 1948. u Zagrebu, a Krleza je jedan od malobrojnih koji su nastojali da ona dobije zasluzan tretman.
I u poslednjoj deceniji dvadesetog veka u Hrvatskoj i Srbiji stvari se nisu previse izmenile. I dalje zastitnici naroda po svaku cenu nastoje da odbrane svoju viziju folklorne nacionalne idile i silom sprece svaki pokusaj njenog narusavanja. Roba sa znakom nacionalnog identiteta, koju oni svesrdno nude, sa glavnim sastojcima kao sto su jezik, istorija, etnografija, folklor, u stvari je repertoar kraja XVIII veka, onaj isti kojim nas je Herder uveo u istoriju evropskih naroda, ali i zbog kojeg smo okarakterisani od strane Hegela kao puki posrednici izmedju azijskog i evropskog duha koji ne zavredjuju posebno istorijsko proucavanje. Istina je da evolucionisticka ideja progresa i moderne zapadne civilizacije kao vrhovnog cilja, kojem sve druge nacije teze, nikako nije bila pravedna prema balkanskim narodima, ali je takodje istina da se Evropa oslobadja tog nasledja, jacajuci multikulturalnost i unoseci u korene svoje kulture pojam judeohriscanstva, a samo je pitanje vremena kada ce se tome dodati i muslimanska komponenta.
Sve to se tesko probija kroz mrak i maglu ratom opustosenih i opljackanih zemalja i naroda. U Hrvatskoj su bioloskim nestankom vodje i utemeljivaca straha stvari naglo krenule nabolje, a u Srbiji nikako da se nesto desi...