ARHEOLOGIJA
|
 |
KOSAVA: Zidovar je
„otkrio" profesor Branko Gavela, 1948. godine.
Iskopavanja su vrsena u vise mahova, da bi se sa aktivnostima
prestalo 1977. godine. Posle 20 godina, Zidovar je opet u fokusu
naucne javnosti. Kakav je znacaj Zidovara kao arheoloskog
lokaliteta? Zasto se, uopste, prekidalo sa istrazivanjima?
JEVTIC: Pre nego sto odgovorim na Vase prvo pitanje,
mozda bi bilo korisno najpre dati osnovne podatke o ovom arheoloskom
nalazistu. Zidovar je naziv viseslojnog praistorijskog naselja,
koje se nalazi na istocnom obodu Deliblatske pescare, u blizini
Oresca, dvadesetak kilometara juzno od Vrsca. Naselje je smesteno
na izdvojenom lesnom platou, koji se uzdize za oko 40 m iznad
siroke doline reke Karas. U konfiguraciji terena jasno se izdvaja
gornji zidovarski plato, nepravilnog, elipsoidnog oblika,
povrsine oko pola hektara, snazno branjen zemljanim bedemom (neka
vrsta akropole, odnosno poljske tvrdjave), i vestacki oblikovana
prostrana terasa sa najpristupacnije, severne i severozapadne
strane, koja je verovatno takodje bila u funkciji odbrane. Terasa
je niza 8 do 10 metara od platoa i povezana je sirokom, prilaznom rampom,
koja vodi do "gradskih vrata", odnosno sireg, posebno
branjenog prolaza u utvrdjenje. Negostoljubiva Deliblatska pescara
u neposrednom zaledju Zidovara, uz ritsku, barovitu dolinu
Karakasa u njegovom istocnom i juznom podnozju, svakako je
doprinelo da u proslosti ovo bude tesko pristupacno utvrdjenje,
koje je istaknutim polozajem omogucavalo dobru kontrolu puteva u
donjem toku Karasa. Sada da se vratim na Vase prilicno slozeno
pitanje.
Prvi deo pitanja je laksi i odnosi se na istorijat istrazivanja
Zidovara, dok je drugi deo znatno tezi i zahteva ocenu
dosadasnjih arheoloskih radova na ovom znacajnom praistorijskom
nalazistu. Sto se tice otkrica Zidovara, dozvolite mi da Vas
donekle ispravim, jer je ovaj lokalitet poznat arheoloskoj javnosti
znatno pre prvih iskopavanja profesora Gavele 1948. i 1949. godine.
Ucestvujuci u radu na pripremi projekta novih arheoloskih radova
na Zidovaru, visi kustos Narodnog muzeja u Vrscu Jovan Uzelac je,
uz pomoc ostalih kolega iz ove ustanove, prikupio celu
literaturu, u kojoj se pominje ovo nalaziste. Posebno su
zanimljivi podaci sa kraja proslog i pocetka ovog veka, pisani
pretezno na madjarskom i nemackom jeziku.
Zidovar je svojim izuzetnim polozajem veoma rano privukao paznju
istrazivaca. Pominje se kao "Gidobar, alt Schloss
ruinirt" (Zidovar, staro utvrdjenje u rusevinama), na jednoj
topografskoj karti juznog Banata, koja je izradjena za princa
Eugena Savojskog daleke 1717. godine. U casopisu Banatskog
istorijskog i arheoloskog drustva u Temisvaru, Zigmond Ormos 1879.
godine daje opise zemljanih utvrdjenja u donjem toku reke Karas
(Grebenac, Dupljaja, Oresac - Zidovar). Velika kolicina ulomaka
keramike na zidovarskom platou i u njegovom podnozju navela ga je
na zakljucak da je ovde nekada postojalo naselje sa radionicom za
izradu posudja. Isti autor iznosi veoma zanimljiv podatak za
etnologe. Pominje, naime, da je okolina Zidovara poznata po
bogatim izvorima vode. Prema narodnom verovanju jedan pomahnitali
izvor nije mogao da se smiri i zatrpa zemljom, i poplava je
izbegnuta tek ogromnom kolicinom slanine, koja je stisala vodenu
neman. Leonard Bem, cuveni kolekcionar iz Bele Crkve, 1880.
godine u kratkom osvrtu na utvrdjenje kod Oresca (Zidovar) iznosi
misljenje, najpre na osnovu grube keramike radjene rukom, da je
to utvrda varvara, odnosno Decana. U prvoj fazi istrazivanja Zidovara,
pomenimo i prilicno detaljne opise zemljanog utvrdjenja kod
Oresca sa pocetka ovog veka koje su sacinili DJula Teglas i
Feliks Mileker. Oba autora daju i priblizne mere pojedinih delova
zidovarskog utvrdjenog naselja, a u radu Teglasa iz 1905. godine
prilozene su i skice sa izgledom i presekom terena. U periodu
izmedju dva svetska rata Zidovar je van interesa stucnjaka koji
se bave praistorijskom arheologijom. Na osnovu preporuke Rastka
Rasajskog, tadasnjeg upravnika muzeja u Vrscu, profesor Branko
Gavela je 1948. i 1949. godine otpoceo iskopavanja na Zidovaru,
sa ciljem da to postane lokalitet za obuku i letnju praksu studenata
arheologije Filozofskog fakulteta u Beogradu. Mada su pocetna,
skolska iskopavanja bila skromnih razmera, rezultati su za ono
vreme bili veoma znacajni i omogucili su profesoru Gaveli izradu doktorske
disertacije (Keltski oppidum Zidovar, Beograd 1952). Posle duze
pauze, profesor Gavela sa novim elanom nastavlja iskopavanje na Zidovaru
1964-1966., zatim 1971. i 1977. godine. Obiman arheoloski
materijal, pre svega keramika i dokumentacija sa ovih iskopavanja,
cuvaju se u Arheoloskoj zbirci Filozofskog fakulteta.
Tesko je i prilicno nezahvalno sa ove vremenske distance dati
ukratko ocenu sveukupnog rada profesora Gavele na Zidovaru. Prve
kampanje na Zidovaru su bile i prvi, veci posleratni radovi na nekom
praistorijskom nalazistu u Srbiji. Skromnim finansijskim
sredstvima otvoreno je desetak manjih ili vecih sondi, ukupne
povrsine od oko 500 kvadratnih metara, sto je svega deset
procenata od povrsine gornjeg zidovarskog platoa. Vecina sondi je
postavljena uz ivice naselja, sa ciljem da se istrazi deo
zemljanih utvrda, pre svega bedemi najmladjeg latenskog naselja.
Radeci na malim povrsinama, na pojedinim mestima i sa kulturnim
slojem debljine preko 4 m, otkriveni su veoma skromni ostaci
arhitekture, odnosno kuca za stanovanje, uz obilje pokretnih
arheoloskih nalaza. Prilikom objavljivanja materijala sa
Zidovara, profesor Gavela je najvise paznje posvetio nalazima latenske
kulture, koje je pripisao Kelima. Nesto vise o starijim naseljima
na Zidovaru saznajemo iz nekoliko izvestaja mladjih saradnika
profesora Gavele.
Zidovar je vec na osnovu dosadasnjih objavljenih radova svrstan u
najznacajnija nalazista bronzanog i gvozdenog doba (2. i 1.
milenij pre n. e.) na podrucju jugoslovenskog Podunavlja.
KOSAVA: Neko je u sali rekao kako ce
mnogi docekati kraj radnog veka istrazujuci Zidovar. Ovo je,
dakle, pocetak jedne dugorocne kampanje. Ko sve ucestvuje u
istrazivanju i koliko ce ono stvarno trajati?
JEVTIC: Prema projektu Filozofskog fakulteta, tacnije
Centra za arheoloska istrazivanja, i Narodnog muzeja u Vrscu, predvidjeno
je da se od 1996. do 1999. godine sistematski izvode terenski arheoloski
radovi na Zidovaru. Rukovodilac projekta je akademik, profesor
Dragoslav Srejovic, a terenske poslove vode zajedno Milos Jevtic,
Miroslav Lazic i Miodrag Sladic sa Filozofskog fakulteta u
Beogradu, i Jovan Uzelac iz Narodnog muzeja u Vrscu. Ove godine
dragocenu pomoc na terenu pruzio nam je i iskusni arheolog
Dimitrije Madas, iz zavoda za zastitu spomenika kulture u Kragujevcu.
Veliku pomoc u organizaciji posla i uvodjenju novih, savremenih
metoda u kompjuterskoj obradi arheoloskog materijala imali smo u
ucescu kolege Andreje Starovica, rukovodioca Arheoloskog odelenja
Istrazivacke stanice Petnica, kod Valjeva, sa svojim mladjim, dobro
obucenim saradnicima.
Tesko je u sadasnjim uslovima prognozirati dalji rad na Zidovaru,
posle petogodisnje kampanje. Nasa je obaveza da se posle
terenskih radova obradi celokupna arheoloska gradja i prezentuje
naucnoj javnosti.
KOSAVA: Tokom samog istrazivanja
cesto ste pominjali nove metode u arheologiji. O cemu se zapravo
radi?
JEVTIC: Sistematsko istrazivanje jednog viseslojnog
praistorijskog naselja neophodno zahteva, prema kriterijumima savremene
nauke, pre svega visegodisnji timski rad, sa prilicno velikim
brojem ucesnika. Nova arheoloska iskopavanja nekog praistorijskog
naselja se gotovo ne mogu zamisliti bez usluga citavog niza
pratecih naucnih disciplina (antropologija, paleozoologija,
paleobotanika, polen analize, analize C-14 uzoraka, petografske
analize i dr.). Otvaranjem velikog sektora u jugoistocnom delu
zidovarskog platoa (300 m2), omoguceno nam je da se detaljnije
istraze ostaci stambenih objekata i posebno obrati paznja na
raspored pokretnih arheoloskih nalaza u odnosu na njih. Svaki metalni
nalaz, keramika, zivotinjske kosti, i dr. fiksira se precizno u
prostoru (unutar kvadrata 1 x 1 m) na samom terenu, skicira na
milimetarskoj hartiji, a zatim se tako dobijene osnove ubacuju i
trajno pohranjuju u kompjuter. Ocekujemo da ce posebno biti
dragoceni podaci koji se dobijaju preklapanjem situacija na
kojima su prikazane osnove kuca i pratecih objekata (peci,
otpadne jame, radionice za topljenje metala i sl. ), sa
rasporedom pokretnih arheoloskih nalaza.
KOSAVA: Mozete li nam nesto reci o
poreklu imena Zidovar. Ko su bili njegovi stanovnici? Kako su
ziveli? Cime su se bavili? Kako, zapravo, dozivljavate to
putovanje kroz vreme? Na lokalitetu smo videli i gomilu pepela
staru vise od hiljadu godina...
JEVTIC: O poreklu imena Zidovar govore nam vec prvi
istrazivaci ovog nalazista. U selu Oresac zivi pretezno rumunsko stanovnistvo,
a na njihovom jeziku "jidov" znaci dzin, i to je osnova
koja je spojena sa madjarskom reccom "var", koja oznacava
grad, ili tacnije zemljano utvrdjenje. Zanimljivo je da se jedna
manja utvrda u Olteniji (Rumunija) naziva "Cetacea Jidovilor"
sto se prevodi kao utvrda malih dzinova (dzinica).
Tesko je posle prve kampanje odgovoriti na vasa naduhnata pitanja
o stanovnicima Zidovara, pogotovo sto nam detaljna obrada
arheoloskih nalaza tek predstoji. U arheologiji je svakako potrebna
masta, ali se u sustini radi o prilicno egzaktnoj nauci, koja
zahteva brojne analize, od kojih smo samo neke napred nabrojali.
Znate, arheolog kada ugleda veliku kolicinu pepela i ugljenisanog drveta
prva pomisao ide u pravcu da li je to dovoljno da se uradi,
recimo, C-14 analiza i egzaktno dobije datovanje nekog stambenog
horizonta, pogotovo ukoliko potice iz dublje proslosti, a tek
onda se razmislja sta je bio uzrok paljenju i unistavanju nekog
naselja.
KOSAVA: Mozemo li vec sada sumirati
rezultate ovogodisnjeg istrazivanja? Na koji nacin cete ih
prezentovati javnosti?
JEVTIC: U ovogodisnjoj kampanji istrazivali smo na
relativno vecoj povrsini najmladje naselje na Zidovaru, koje se opredeljuje
u pozni laten, odnosno u protoistorijsko doba (okvirno od pocetka
1. veka pre n. e. do kraja 1. veka pre n. e.). U okviru ovog
naselja podizane su kuce pravouganih oblika, vecih dimenzija,
nadzemne ili plitko ukopane. Skelet kuca je od drvenih oblica, sa
ugaonim direcima, koji su cesto podglavljivani vecim kamenjem.
Zidovi su radjeni u tradicionalnoj tehnici pletera i lepa, a
podovi su premazivani razmucenom glinom. Unutar kuca nalaze se
kalotaste peci, potkovicaste osnove. Od pokretnih arheoloskih
nalaza izdvaja se veci broj bronzanih i gvozdenih fibula
(sigurnosnih igala), koje su posebno znacajne jer su hronoloski
veoma osetljive, kao i nalaz srebrnog novcica. Nadjeno je i
neuobicajeno mnogo komada gvozdene zgure, delovi kalupa i manje posude
za livenje metala, kao i brojni gvozdeni predmeti (nozici,
strelice, okovi i dr.). Za odredjivanje prestanka zivota na
naselju dragoceni su nalazi rimske keramike. Prema prvoj,
terenskoj obradi nalaza, mozemo dosta oprezno najmladje naselje
na Zidovaru posmatrati i kao naselje keltskog plemena Skordiksa,
i kao naselje Dacana. Zajednicko zivljenje ova dva naroda na
prostoru juznog Banata, kako nam pokazuje arheoloski materijal,
ima potvrde i u pisanim, antickim izvorima. Pokusacemo da u
prezentaciji nasih rezultata uvedemo neke novine. Naime, smatramo
da bi bilo veoma korisno, kako se inace radi na nekim od vecih
nalazista u Evropi, da posle svake godine istrazivanja stampamo detaljan
terenski izvestaj, sa najznacajnijim rezultatima do kojih se
doslo. Takodje bi se posle svake zaokruzene celine, odnosno
jednog stambenog ili kulturnog horizonta, radilo na pripremi
njegove zavrsne prezentacije. Vec sledece godine ocekujemo da ce
se zavrsiti sa istrazivanjem naselja mladjeg latena, i kolega M.
Sladic, koji je strucnjak za ovu oblast, sa svojim saradnicima,
pristupio bi pripremanju zavrsne publikacije ovog naselja.
KOSAVA: Sta Vi, kao rukovodilac
projekta, ocekujete od daljih istrazivanja?
JEVTIC: Na ovo pitanje bilo bi korisno da odgovori i
profesor Srejovic, kao direktor projekta. Ukoliko projekat dobije punu
finansijsku podrsku, ocekujem da u narednim kampanjama napravimo zaista
uzorna terenska istrazivanja i da Zidovar s pravom postane
ogledni arheoloski lokalitet i svojevrsni reper za proucavanje
mladjih praistorijskih kultura u jugoistocnoj Evropi.
