"la Repubblica" 22/12/1995
VELIKI I TRAGICAN, KAO I SAN O KOMUNIZMU
Kusturica, ludilo jednog genija
Posle nagrade u Kanu i meseci polemika, U Italiji izlazi "Undergorund"
Irene Bagnardi
Cudno. Dogadja se da filmski kriticari poslati u izvidnicu na festivale
budu citani i od ekskluzivnih citalaca - eksperti balkanske poltike, u
"Undergorund" slucaju - i da filmu na ovoj bazi bude presudjeno po pitanju
njegovog sadrzaja i namera, cesto na razlicit i ekstremniji nacin od onoga
sto su videli, dozvoljavajuci sebi da izigravaju kriticare u filmskoj
dvorani. Isto to se dogodilo i pre dve godine sa filmom "Lamerica" rezisera
Gianni Amelia. Ponovilo se i proslog maja - uzmimo to ovaj put kao dokaz
vitalnosti kinematografije - sa "Uderground"-om Emira Kusturice, zlatnom
palmom 1995. Film je odmah etiketiran i postavljen kao predmet rasprave na
poltickom i ideoloskom planu; pa ipak radi se o filmu koji nije
filo-srpski, filmu koji nije svrstan ni na jednu stranu, filmu koji ne moze
da se napada zato sto se svrstao, kao stop su to nagovestili "cuvene" ali
agresivne intervencije, na osnovu recenzija. Zbog toga sam opet pogledala
"Undergorund", u italijanskoj verziji.
Insistiram na tome da sam ocarana i zaljubljena u film koji mi i
izgleda i dalje preteran, nemiran, kao poplava, nepodnosljivo bucan:
medjutim izvanredan i veoma vitalan. Od sekvence nemackog bombardovanja
Beograda 941. godine koja otvara film, sve do finalne slike ostrva koje se
udaljava na vodi odnoseci sa sobom uzorak Kusturicinog covecanstva,
"Undergorund" je neprekidna avantura kroz slikovitu, preteranu, vizionarsku
i uzarenu mastu koja bi bila dovoljna za jos najmanje deset filmova,
isprepletenu reziserskim umecem koje mesa i ponovo uzdize kao originalne
najrazlicitije izraze, umece nahranjeno razornom alegorijskom silom: do te
mere da bi bilo dobro prizvati u pomoc dobronamernu rubriku "NewYorkera"
pod naslovom "Stop that Metaphor". Jer, ako je istina da je od metafore
napravljen veliki deo poezije, i da je Kusturica cesto dodiruje, na isti
nacin na koji povlaci konce komedije, onda je istina da se igra sa
simbolima i metaforama slobode, bez da ijednoga trenutka ostavi gledaoce
nepokretne na terenu koji veruju da su pronasli.
Upravo ovo alegorijsko bogatstvoostavlja u zapecku svako
eksplicitno tumacenje. "Komunizam je bilo jedno veliko podzemlje"
najavljuje jedan od likova. Koji? Titov komunizam? Komunizam kao velika
zastitnicka utroba? Komunizam kao stalna mobilitacija protiv neprijatelja
koji je u medjuvremenu nestao? Poneki odgovor je dat u intervjuu koji je
objavila izdavacka kuca"Castoro" (original je delo Cahiers du Cinema").
Medjutim, "Undergorund" je iznad svega ocajnicka analiza raspada zemlje -
mozda je tu anti-bosanski stav - o kojojreziser iz Sarajeva nastavlja da
razmislja kao o nerazdvojivoj jedinici.
U podrumima "Undergorund"-a, partizan Marko 20 godina drzi
zatvorenu grupu osoba, medju kojima je i njegov veliki prijatelj Nero,
gvoreci im kako je rat zavrsen pobedom nacista, ostavljajuci ih da prave
oruzje za neprijatelja koga nema i za njegov novcanik koji raste iz dana u
dan, dok, na povrsini, nastavlj da glumi ulogu heroja titoizma. Kada zbog
incidenta podzemlje eksplodira (za to je odgovoran majmun izdresiran da
puca) Nero se nalazi katapultiran na set propagandnog filma koji govori o
njegovim slavnim partizanskim avanturama, mesajuci stvarnost sa fikcijom,
puca na lazne nemce, nastavljajuci da zivi svoju ulogu "cistog ilegalca".
Sve dok ga ne pronadjemo na celu jedne od bandi koje se bore u Sarajevu. I
upravo tamo, medju podmicenim plavim slemovima koji trguju drogom
(Kusturicin velicanstveni izum) umire i prijatelj Marko, definitivno
pretvoren u trgovca oruzjem, i Natalija, zena koju su bojica voleli pedeset
godina: trio koji glume tri glumca koji imaju vestinu i vitalnost koja
oduzima dah: Miki Manojlovic, Laza Ristovski i Mirjana Jokovic.
U bivsoj Jugoslaviji, kao sto to kaze reziser svojom uzavrelom i
anarhicnom satirom, se istina nikada ne govori. Velika prevara istorijskih
iluzija i politickih lazi se reflektuje, u filmu, i u distorziji vremena, u
neprekidnim prevarama, trikovima, apsolutnom irealizmu. I iz nemilosrdne
Kusturicine analize izlaze postedjeni samo pojedini, cista srca, koji
medjutim licno placaju sukob sa istinom: kao Ivan, bivsi cuvar zooloskog
vrta, nesposoban da veruje u bratoubilacku borbu.
Ako u drugom delu filma izlazi na videlo Kusturicin napada na
kulturu svoje zemlje - koja za njega tvrdoglavo ostaje Jugoslavija - u
prvom delu film slaze slike koje se ne zaboravljaju: beogradski zooloski
vrt razrusen bombama, sa zivotinjama koje se setaju medju rusevinama,
svakodnevni zivot u podzemlju, svadbeni pir sa ciganskom muzikom koja je
isprepletena sa felinijevskim uspomenama, uspomena na "L'Atlante"
(istovremeno i autocit.at "Doma za vesanje"): dok u "gornjem svetu" Lili
Marleen i simfonija "Iz novog sveta" prate slike iz arhiva - po neki put
vesto obradjene, zasto ne? imajuci u vidu da je stvarnost manipulacija -
zvanicne istorije.
Jos jednaputa Kusturica istovremeno kazuje i negira: kroz emocije
proizvedene skvencama voza koji nosi Titov kovceg kroz zemlju, kroz narodno
ocajanje, svetske velikane u zalosti (Petrini, Husein, usamljena Tacerka),
salje nam poruku o zalosti za covekom koji je uspeo da objedini balkanski
svet - gle slucajnosti, isti onaj koji je izumeo jugoslovensko podzemlje.
Kroz ovu dijalektiku su objedinjene dvolicnost i iskrenost "Undergound"-a.
Iako se posle Kusturcinog filma izlazi drhteci, polu gluvi, bio bi zaista
ogroman gubitak ako ga napadi cija je bio zrtva, nateraju da napusti film.