> * * * SLOVO O SRPSKOM JEZIKU * * *
POLAZISTE
Slovom o srpskom jeziku, koje je doneto nakon naucne
rasprave a na inicijativu Svetskog sabora Srba, vaspostavljaju
se nacela koja vaze za ostale narode i jezike u svetu.
Srpska kultura, knjizevnost i jezik su nedeljivi: obuhvataju sav
srpski narod. Verska pripadnost se ne podudara sa jezickom
pripadnoscu. Srpskim jezikom su govorili i govore etnicki
Srbi sve tri veroispovesti — pravoslavne, rimokatolicke i islamske.
Srpski jezik ima dva ravnopravna knjizevna izgovora prema
refleksima praslovenskog vokala "jat"() — ekavski i ijekavski.
Upotreba ekavskog i ijekavskog nije i ne moze biti diferencijalna
crta prema katolickoj i muslimanskoj varijanti srpskog jezika.
Ijekavska varijanta srpskog jezika je podjednako srpska
kao i ekavska.
Srpski knjizevni jezik ima dva pisma — cirilicu i latinicu.
Cirilica i latinica nisu diferencijalna crta izmedju srpskog
knjizevnog jezika i njegovih regionalnih, konfesionalnih varijanti.
ISTORIJAT
Sve do druge polovine XIX veka u slavistici je vazio opsti
stav da Srbi i Hrvati imaju posebne jezike. Taj stav, izmedju
ostalih, zastupali su Dobrovski, Kopitar, Safarik, Miklosic a
najpreciznije ga je formulisao Vuk Stefanovic Karadzic.
On je tvrdio da je srpski jezik stokavski, a da cakavski i
kajkavski nisu srpski. Vuk je smatrao da srpski jezik obuhvata
citavo stokavsko narecje i po jezickom kriterijumu dokazao
da su svi stokavci Srbi i da su svi Srbi stokavci.
To sto i Srbi, kao i drugi narodi, pripadaju raznim
veroispovestima, te ima Srba pravoslavaca, katolika i
muslimana (ili, kako je Vuk govorio, Srbalja grckoga,
rimskoga i turskoga zakona), ne utice na etnicku i jezicku
sliku toga naroda.
> Privid srpskog i hrvatskog zajednistva
Preuzimanjem stokavskog narecja, a napustanjem
kajkavskog, vodje ilirskog pokreta, koji su u pocetku
pisali na svom maternjem (kajkavskom) jeziku, tridesetih
godina XIX veka prihvatili su za svoj knjizevni jezik
stokavsko narecje, odnosno srpski knjizevni jezik u
Vukovoj redakciji. Oni su u pocetku taj jezik nazivali
ilirskim, sto je sinonim za srpski jezik.
Da je termin ilirski blisko povezan sa srpskom teritorijom,
narodom i jezikom, svedoci i istorijsko vreme koje
prethodi takozvanom ilirskom pokretu. U XVIII veku su
postojali Ilirska deputacija i Ilirska dvorska kancelarija
kao politicke institucije rezervisane za Srbe u Austriji.
Tek od formiranja Ilirskih provincija pod Napoleonom
ilirsko ime pocinje da se koristi i za Slovence i Hrvate.
Posle Vukove smrti nametnut je stav da Srbima i Hrvatima
nije zajednicki samo knjizevni jezik vec da im je zajednicki
i narodni jezik. Tako je nastalo stanoviste da se zajednicki
narodni jezik Srba i Hrvata sastoji od tri narecja: stokavskog,
cakavskog i kajkavskog. Vatroslav Jagic, koji je stupio na
scenu u godini Vukove smrti (1864), tvrdio je da su Hrvati i
Srbi, u stvari, jedan narod sa dva imena (Hrvato-Srbi) i da
je prirodno da njihov zajednici narodni i knjizevni jezik ima
dvoclani naziv: hrvatski ili srpski jezik.
Nauka druge polovine XIX i pocetka XX veka smatrala
je da je stokavsko narecje srpsko, a cakavsko hrvatsko,
dok je kajkavsko "hrvatsko" samo po imenu (Leskin, Danicic).
Vatroslav Jagic je, sprovodeci katolicki filoloski program,
u tom "jednom narodu" isticao drukcije razlike. One po
njemu nisu u jeziku nego u veri: Srbi su pravoslavni a
Hrvati katolici. To znaci da se u jezicko zajednistvo od
samog pocetka islo sracunato — da se dotle razdvojeno
srpsko i hrvatsko prvo pomesa a da se posle podeli, ali
ne na osnovu jezika nego na osnovu vere.
Srbi su juznoslovenski narod pravoslavne, katolicke i
muslimanske veroispovesti koji govori srpskim narodnim
jezikom. Sa etnickim granicama srpskoga naroda podudaraju
se jezicke granice srpskog jezika (stokavskog narecja).
Taj se jezik nazivao ne samo srpski nego i slovinski,
slavenosrpski, ilirski, dalmatinski, dubrovacki, bosanski,
slavonski, hrvatski, nas jezik itd.
U XIX veku je postojao neznatan broj Hrvata koji je, u
susedstvu sa Srbima i pod njihovim uticajem, govorio i
srpski (stokavski). To nije nista neobicno: uvek ima delova
jednog naroda koji govore jezikom drugog naroda. Sve do
sedamdesetih godina XIX veka bilo je vise Hrvata koji su
govorili nemacki ili italijanski nego onih koji su govorili
stokavski (srpski), pa ipak nemacki i italijanski jezik nisu
nazvani hrvatsko-nemackim i hrvatsko-italijanskim.
Hrvati se nisu zadovoljili samo time sto su preuzeli srpski
knjizevni jezik, nego su, odmah posle Vukove smrti, cinom
bez presedana u istoriji bilo kog drugog jezika — srpskom
nazivu u imenu jezika dodali i hrvatsko ime. Tako je od
srpskog jezika u Hrvatskoj postao hrvatski ili srpski jezik,
pa srpskohrvatski ili hrvatskosrpski, da bi raspadom
socijalisticke Jugoslavije Hrvati potpuno iz naziva izbacili
odrednicu srpski — i srpski jezik ijekavskog izgovora,
koji su preuzeli u XIX veku, jednostavno preimenovali u
"hrvatski knjizevni jezik".
U Socijalistickoj Federativnoj Republici Jugoslaviji
Srbima muslimanske veroispovesti priznat je status
"naroda", pa su i oni odmah po razbijanju Jugoslavije
srpskom jeziku, koji se dotada zvao srpskohrvatski,
promenili naziv u "bosanski jezik". Tako je srpski jezik,
preko prelaznih termina hrvatski ili srpski i srpskohrvatski
ili hrvatskosrpski, na kraju ovog veka dobio tri nezavisna
naziva: srpski, hrvatski i bosanski jezik.
U dva od tri naziva izgubljena je terminoloska veza sa
srpskim jezikom, pa to sluzi, navodno, kao vrhovni dokaz
za proglasenje tih jezika posebnim jezicima. I Hrvati i bosanski
muslimani nastoje da naprave sto vise diferencijalnih crta
"svojih jezika" prema srpskom jeziku, kako bi preko njih
pokusali da dokazu kako ti "jezici" ne samo da ne
potpadaju pod srpski jezik vec da nisu nikad ni proistekli
iz srpskog jezika. Ta njihova nastojanja, koja se ne zasnivaju
ni na kakvim naucnim cinjenicama, krivotvore sliku o
karakteru i statusu srpskog jezika.
> Izdvajanja "knjizevnih jezika" na konfesionalnoj osnovi
U Kraljevini Srba, Hrvata i Slovenaca, koja je bila stvorena
1918. godine, smatrano je da srpskohrvatskim jezikom govore
samo dva naroda: Srbi i Hrvati (po drugoj koncepciji, jedan
dvoimeni narod: Srbo-Hrvati). U novoj (Titovoj) Jugoslaviji
zastupano je glediste da srpskohrvatskim jezikom govore
tri naroda: Srbi, Hrvati i Crnogorci (a od 1967. i cetvrti
"narod":
Muslimani). Verska pripadnost ne moze da bude
jezicka diferencijalna crta, a upravo je verska pripadnost
iskoriscena za razbijanje jedinstvenog (visekonfesionalnog)
srpskog naroda na vestacke versko-teritorijalne zajednice.
Teza o tome da narodi sticu identitet po veri a ne po jeziku,
koja je suprotna Vukovoj tezi, nije prihvacena nigde u
Evropi. Posto se ona nametala vise od jednog veka (a u
Titovoj Jugoslaviji i sredstvima drzave), urodila je plodom:
katolicki deo populacije koja govori stokavskim narecjem
kroatiziran je i drzavnom idejom vezan za etnicke Hrvate,
to jest cakavce, i za kajkavce, a muslimanski deo
populacije proglasen je za poseban narod. Tako se
desilo da se na verskoj osnovi populacija jednog jezika
podeli na tri "naroda".
Program izdvajanja "knjizevnih jezika" na konfesionalnoj
osnovi odrazen je i u Dejtonskom sporazumu (1995),
koji ima cetiri ravnopravna teksta, od kojih je jedan
na engleskom a tri na srpskom jeziku, s tim sto se
srpskim jezikom u tom dokumentu smatra samo ekavska
cirilicka varijanta dok se dve ijekavske latinicke varijante
srpskog knjizevnog jezika u njemu nazivaju "hrvatskim"
odnosno "bosanskim" jezikom.
SRPSKI JEZIK I NJEGOVE VARIJANTE
Srpski jezik, sa dijalektima koji mu genetski i strukturno
pripadaju, centralni je juznoslovenski jezik, na osnovu
kojeg je Vuk Stefanovic Karadzic kodifikovao (savremeni)
srpski knjizevni jezik.
U porodici slovenskih jezika srpski se izdvaja sposobnoscu
regeneracije jotovanja kao praslovenske jezicke pojave.
Po vokalskom sistemu srpski jezik je jedinstven, ali se s
obzirom na razlicite reflekse praslovenskog vokala "jat"
u njemu razlikuju tri izgovora: ijekavski ili juzni, ekavski ili
istocni i ikavski ili zapadni.
Srpski jezik ima melodijski ili muzicki akcenat, kao i
praslovenski. Novostokavski prozodijski sistem, na cijoj
osnovi je stvoren srpski knjizevni jezik (sve njegove izgovorne,
grafijske i konfesionalne varijante), sa dva uzlazna i dva
silazna akcenta i razlikovanjem posleakcenatske duzine,
jedinstven je i u slovenskom i u indoevropskom svetu.
Srpski knjizevni jezik i danas, kao i u Vukovo doba,
jeste jezik svih stokavaca, jer je stokavsko narecje
svojom celinom srpsko i ono obuhvata tri versko-kulturne
zajednice srpskog naroda. Na tom jeziku ispevane su
srpske narodne pesme, napisan Njegosev "Gorski vijenac",
preveden Stari i Novi zavet (Biblija) i stvorena novija
umetnicka knjizevnost.
Savremeni srpski jezik upotrebljavaju i Srbi katolicke i
Srbi muslimanske veroispovesti kao svoj knjizevni jezik.
Taj jezik je bio i ostao po svom gramatickom i glasovnom
sistemu jedan i jedinstven srpski jezik —kako ga je Vuk
kodifikovao.
Danasnji srpski knjizevni jezik ima dva knjizevna izgovora:
ijekavski i ekavski. Ta osobina je imanentna crta srpskog
knjizevnog jezika i kod samih pravoslavnih Srba, pa niti je
bila niti moze biti diferencijalna crta prema "hrvatskoj"
(katolickoj) i "bosnjackoj" (islamskoj) varijanti srpskog
knjizevnog jezika.
Ijekavska izgovorna varijanta srpskog knjizevnog jezika u
redakciji Vuka Karaxica prihvacena je sredinom XIX veka
u Hrvatskoj, sto su Hrvati iskoristili da opravdaju uvodjenje
dvoclanog naziva za srpski jezik (takozvani "hrvatski ili
srpski jezik"). U novije vreme, medjutim, sve vise se propagira
jekavska izgovorna varijanta, koja se zasniva na cinjenici da
najblizi srpski ijekavski govori (govori Like i Korduna) imaju
jednoslozni ije-refleks dugog jata (to jest neslogovno i i dugo
je umesto ije). Jekavska izgovorna varijanta srpskog
knjizevnog jezika razlikuje se samo u izgovoru reci tipa lijepo,
mlijeko, vrijeme — daje se prednost jednosloznom ije-izgovoru,
dok se u pisanju ne razlikuje od ijekavske (u oba slucaja se
pise: lijepo, mlijeko, vrijeme).
Srbi pravoslavne veroispovesti (u Srbiji, Crnoj Gori i
Republici Srpskoj, kao i u Slavoniji i Srpskoj Krajini i drugde
u svetu), bez obzira na to da li se sluze ijekavskom ili ekavskom
izgovornom varijantom, da li pisu cirilicom ili latinicom,
svoj knjizevni jezik zovu srpski (knjizevni) jezik.
Srpski jezik se podudara sa stokavskim narecjem. Kao sto
nije bilo Hrvata i Slovenaca stokavaca, tako nije nikada bilo
ni Srba cakavaca niti kajkavaca. Ni danas nema Srba
nestokavaca, a vecinu Nesrba stokavaca cine prevereni Srbi.
Srbi katolicke verske pripadnosti sluze se ijekavskom
varijantom srpskog knjizevnog jezika (ijekavskog i
jekavskog izgovora) i uglavnom latinickim pismom uz
neke vestacki nastale kovanice i niz leksickih i
onomastickih pozajmica proisteklih iz latinskog jezickog
posrednistva. Ijekavskom varijantom srpskog knjizevnog
jezika sluze se i etnicki Hrvati (cakavci) i zitelji istorijskog
Slovinja (kajkavci, koji se danas takodje zovu Hrvatima),
ali njima taj jezik nije maternji. Evidentan je, prema tome,
nesklad izmedju formalnog imena "hrvatskog knjizevnog
jezika" i stvarne etnicke pripadnosti. Takozvani hrvatski
knjizevni jezik jeste zagrebacka varijanta srpskog
knjizevnog jezika.
I Hrvati imaju svoj izvorni jezik koji ih razlikuje od drugih
naroda (cakavsko narecje). Hrvati su, medjutim, od XIX
veka odnegovali obimnu literaturu na srpskom knjizevnom
jeziku. Ono sto se sada naziva "hrvatskim jezicnim izrazom",
pa cak i "hrvatskim jezikom" moze u naucnom smislu da se
prihvati samo kao jedna varijanta srpskog knjizevnog jezika.
Srbi islamske verske pripadnosti sluze se ijekavskom
varijantom srpskog knjizevnog jezika, uz neznatan broj
reci orijentalnog porekla pomocu kojih zele da naglase
kulturnu posebnost, ali svoju varijantu knjizevnog jezika
(od poslednje decenije XX veka) etnicki netacno
nazivaju "bosanski knjizevni jezik". S obzirom na nesklad
izmedju formalnog imena i stvarne pripadnosti,
takozvani "bosanski knjizevni jezik" jeste sarajevska
varijanta srpskog knjizevnog jezika.
Islamizirani delovi populacije koja vekovima govori
srpskim jezikom, narocito u Raskoj, kao i na Kosovu i
Metohiji, izgradili su kao verske zajednice neke
osobenosti u svom jezickom izrazavanju a nikako
poseban jezik.
PISMO
Srpski knjizevni jezik ima dva ravnopravna pisma:
cirilicu i latinicu. Srbi su kulturni bastinici staroslovenske
pismenosti i njenih azbuka, a staroslovenska glagoljica i
cirilica srpska su istorijska pisma.
Na temeljima hiljadugodisnje srpske i slovenske cirilicke
pismenosti Vuk Stefanovic Karadzic je stvorio nacionalno
fonetsko pismo — srpsku cirilicu, koja je stozerna vertikala
srpskog duhovnog, kulturnog i istorijskog identiteta.
Srbi imaju i svoje drugo pismo: Vukovoj cirilici prilagodjenu
srpsku latinicu. Upotreba pisma nije nacionalna
diferencijalna crta — pa je latinica sastavni deo
srpske kulture.
SRPSKI KULTURNI PROSTOR
Srpska kultura i jezik cine srpski duhovni prostor koji je
jedinstven i nedeljiv. On obuhvata — uz manastire, crkve,
grobista, rane stamparije i stampane knjige, kartografiju,
natpise i zapise, povelje i privilegije, letopise i druge
rukopisne knjige — i srpski knjizevni i govorni jezik
stokavskog narecja, oba izgovora. Srpskoj duhovnoj
bastini pripadaju nauka i umetnost pisaca iz rasejanja
(dijaspore).
Sve sto je do ilirskog pokreta i programirane kroatizacije
katolicke populacije srpskog jezika napisano stokavskim
narecjem pripada srpskoj knjizevnosti. Nerazdvojni deo
srpske knjizevnosti su slavonska, primorska, dubrovacka
odnosno dalmatinska stokavska knjizevnost.
Knjizevnost franjevaca u Bosni i Slavoniji, koji su pisali
srpskim jezikom, prirodni je deo knjizevnosti srpskoga
jezika. Opsti stav, po kojem se kultura, kao i narod,
odredjuje prema jeziku a ne prema veri nije svojstven
samo Vukovom vremenu vec je to stanoviste koga se i
danas pridrzavaju svi evropski narodi.
Narodna poezija i proza stvoreni na srpskom jeziku
sastavni su deo srpske knjizevnosti. Ta knjizevnost
je nastala pre nego sto je znatan deo stokavaca
katolicke veroispovesti kroatiziran. U srpskoj narodnoj
knjizevnosti gotovo da nema primera podele hriscana
na pravoslavne i katolike. Tvorevine muslimana na
srpskom jeziku razlikuju se donekle po motivima, ili
tacki gledista, od tvorevina hriscana, ali se one s
pravom, kao i u proslosti, mogu tretirati kao dela
etnickih Srba muslimanske veroispovesti.
Druge umetnosti, kao i sve oblasti nauke i kulture,
nastale na etnickim prostorima srpskoga jezika do
programirane kroatizacije Srba katolika, moraju se
smatrati sastavnim delom srpske umetnosti, nauke
i kulture. Umetnost i kultura koju su stvarali Srbi
katolicke veroispovesti posle programirane kroatizacije,
kao i umetnost i kultura koje su stvarali Srbi muslimanske
veroispovesti, sastavni su deo i srpske kulture.
JEZICKO ZAKONOPRAVILO
SRPSKOGA NARODA
Ucenje o srpskom narodu i njegovom jeziku, o srpskom
knjizevnom jeziku i njegovim varijantama, o srpskim
pismima, o preveravanju (prozelitizmu), o srpskoj
knjizevnosti, umetnosti i kulturi (u najsirem znacenju)
— izlozeno u "Slovu o srpskom jeziku" — cini Jezicko
zakonopravilo srpskoga naroda, koje potpisase i
potvrdise srpski filolozi i pisci.
Beograd, na Spasovdan 1998 (7506).
dr Vera Bojic
mr Mirjana Vlajisavljevic
Predarag R. Dragic Kijuk
dr Dragoljub Dragojlovic
Milorad Djuric
prof. dr Milos Kovacevic
Zarko Komanin
Zoran Kostic
Vojislav Lubarda
prof. dr Radmilo Marojevic
prof. dr Petar Milosavljevic
Slobodan Rakitic
Tiodor Rosic
prof. dr Bozo Coric
mr Mihajlo Scepanovic
----------------------------
For Fair use Only
===================================
------------------------------------
* * * Iustitiae oculus vigilat * * *
====================================
[Ed.] Angelina Markovic
ninam@innocent.com