Kakva bi bila moguca kontrola policije

Neposredno uoci, a narocito poslije formalne konsekracije g. Milosevica kao sefa savezne drzave, zapaza se kretanje u pravcu jacanja SMUP, ali u tim kretanjima za sada ne ucestvuje i MUP Crne Gore. Zbog toga bi sada bilo mozda neracionalno raspravljati o kontroli organizacije koja se ni poslije pet godina postojanja SRJ, ne oslanja na neki adekvatni zakon

Pise: Budimir Babovic

Policija jeste potreba i predstavlja jednu od institucija organizovane drustvene kontrole. Ali policija sadrzi i rizik, jer je vise nego druge institucije u situaciji da krsi ljudska prava i slobode. Zato je i pitanje njene kontrole staro gotovo koliko i ona sama. Uprkos tome, tek u poslednjih tridesetak godina pocinje formulisanje konkretnih odgovora na ovaj problem i implementacija odgovarajucih resenja u uskom krugu drzava. Osnovni razlog tom ogromnom zaostajanju za potrebama drustva lezi u odbijanju policije da se podvrgne bilo kakvoj kontroli spolja.

Uvodjenje spoljne kontrole policije je, dakle, na znacajnom rastojanju kaskalo iza demokratizacije politickog zivota u drugim oblastim. Sanse za uvodjenje kontrole u velikoj mjeri zavise od toga da li je policijska sluzba prevashodno usmjerena na odbranu rezima, kao sto je to sada slucaj u Jugoslaviji, i narocito u Srbiji, ali se od nje prije svega trazi da se bori protiv kriminala i da se stara o postovanju zakona koji stiti interese gradjana i drzave.

Na medjunarodnoj konferenciji o kontroli policije u Jugoslaviji, koja je nedavno odrzana u Beogradu, dva pitanja nasla su se u centru debate izmedju domacih ucesnika: prvo, da li o kontroli sada uopste vrijedi raspravljati, i drugo, da li bi ona trebalo da se ostvaruje preko saveznog ili preko republickih nivoa.

Prije nego sto se ukratko ukaze na moguce odgovore, neophodno je naglasiti da se ovdje ne razmatra pitanje politicke i opste kontrole koja zadire u opstu orijentaciju policijske sluzbe, u njenu organizaciju, finansije i neka druga nacelna pitanja. Rijec je o mehanizmu koji treba da: a) omoguci i olaksa podnosenje predstavki i prituzbi na postupanje policije i njenih pripadnika, b) obezbijedi postupanje po tim predstavkama u utvrdjenom roku i kontrolu izvrsavanja te obaveze, c) ostvari uvid u istragu povodom tezih povreda zakona. Zbog toga su institucije kontrole depolitizovane u najvecoj mogucoj mjeri i najcesce se oznacavaju kao komisije za predstavke na rad policije. One ne bivaju formirane iz redova poslanika i njihov mandat nije vezan za mandat instance koja ih formira (parlament, gradsko vijece, itd.).

Imajuci to u vidu, vjerovatno da je termin "kontrola" prejak i da neopravdano upucuje na mijesanje u rukovodjenje policijom.

Moze se postaviti pitanje zasto bi takva kontrola uopste bila potrebna, ako postoji mogucnost tuzbe sudu ili predstavke internom disciplinskom organu u MUP. Razlozi se moraju traziti o osvjedocenoj neefikasnosti tih puteva. Zato se ovo pitanje akutno postavlja cak i u drzavama gdje sudovi izvrsavaju svoje funkcije na "razumno efikasan" nacin.

Skepticizam u odnosu na mogucnosti ostvarivanja ideje o uvodjenju kontrole u Jugoslaviji nije neosnovan. Politicki, kulturni, ekonomski i socijalni uslovi koji se ovdje vec duze vremena formiraju i odrzavaju, ni najmanje ne pogoduju takvom poduhvatu. Tako da ima dosta razloga da se postavi pitanje da li u raspravi o kontroli policije znaci stavljanje rala ispred vola.

Ali se takodje namece pitanje da li je ispravno cekati da se promijene odnosi i sistem, pa da se tek tada na organizovan nacin pokrecu problemi ponasanja policije, postovanja zakona i ljudskih prava, problemi njene organizacije i uloge, problemi polozaja njenih pripadnika.

Izvjesno je da je vec sama konferencija predstavljala izuzetno vaznu priliku i za prevazilazenje situacije u kojoj je i pravna nauka u Jugoslaviji neopravdano zaostajala i jos uvijek znatno zaostaje na samo za potrebama drustva, nego i za mogucnostima koje se vec sedam-osam godina stalno prosiruju i uvecavaju - uprkos rigidnosti rezima i zvanicne politike.

Konferencija ce ostati "spisak dobrih zelja" samo ako njene rezultate na to svedu i oni od kojih bi trebalo ocekivati da potpomognu unapredjivanje aktivnosti usmjerenih na demokratizaciju policijske institucije.

Sto se tice drugog pitanja, spoljna kontrola policije u Jugoslaviji mogla bi imati nekoliko osnovnih resenja.s

1. Vjerovatno da bi priroda postojeceg ustavnopravnog sistema implicirala nadleznost republika za spoljnu kontrolu policije koja se takodje nalazi u njihovoj nadleznosti. Sto znaci da bi postojale dvije odvojene komisije, koje ne bi nuzno morale biti istovjetne u pogledu mandata, sastava i drugih aspekata.

2. Razmatranje druge alternative - da se uspostavlja jugoslovenska komisija za "Policiju SRJ" koja se pominje u saveznom Ustavu - ne cini se svrsishodnim iz sledeceg razloga.

U ovom trenutku nije precizno odredjeno sta je to "Policija SRJ", odnosno jugoslovenska policija. Do nedavne promjene na celu jugoslovenske drzave, Savezno ministarstvo za unutrasnje poslove figuriralo je gotovo iskljucivo kao znacajana stavka u saveznom budzetu. Fakticki, o svim pitanjima iz nadleznosti SMUP odluke su donosene u Srbiji. Neposredno uoci, a narocito poslije formalne konsekracije g. Milosevica kao sefa savezne drzave, zapaza se kretanje u pravcu jacanja SMUP, ali u tim kretanjima za sada ne ucestvuje i MUP Crne Gore. Zbog toga bi sada bilo mozda neracionalno raspravljati o kontroli organizacije koja se ni poslije pet godina postojanja SRJ, ne oslanja na neki adekvatni zakon.

3. Kada se radi o spoljnoj kontroli shvacenoj u znacenju na koje je naprijed ukazano, cini se da bi ustanovljenje jedinstvenog organa za sve policijske sluzbe ponajvise odgovaralo zahtjevima apolitizma i nepristrasnosti.

To ni na koji nacin ne sugerira i ne podrazumijeva unitarnu organizaciju organa unutrasnjih poslova, niti takvu organizaciju iskljucuje. Jedinstveni organ kontrole djeluje na zajednickim principima i predstavlja racionalno resenje sa stanovista primjene medjunarodnih i nacionalnih standarda u oblasti postovanja ljudskih prava. Uz to, ovakvo resenje ima prednosti metrijalne i finansijske prirode. Bilo bi moguce da se u onoj federalnoj jedinici gdje se ne nalazi sjediste organa, otvori njen biro radi vece dostupnosti gradjanima.

Jedinstveni organ kontrole ne bi bio u koliziji sa ustavnopravnim nadleznostima republika pored ostalog i zato sto bi njegova prava bila savjetodavna, a ne naredbodavna. Kao takav on ne ogranicava ni zakonska ovlascenja policijskih sluzbi i njihovih rukovodilaca. U medjunarodnoj praksi, ovakvi organi razmatraju predstavke na postupke pripadnika policije i svoje stavove definisu u formi zakljucaka i preporuka. Za sprovodjenje tih stavova mogu da se bore obracanjem parlamentu, odnosno instanci kojoj polazu racune, kao i javnosti. Ali nemaju pravo da sefu policije narede mjere.

Za njihov pravni polozaj i njihove odnose sa policijom, ilustrativan je sledeci primjer. Novembra 1995, organ spoljne kontrole policije Njujorka usvojio je preporuku da se pokrene postupak protiv policajaca koji su bili umijesani u incident u kome je jedno lice latinoamerickog porijekla izgubilo zivot. Komesar policije Njujorka odbacio je ovu preporuku smatrajuci da su policajci u tom slucaju postupali u granicama ovlascenja. U znak protesta protiv komesarovog stava, izvrsni direktor organa kontrole podnio je ostavku.

Pravni osnov za jedinstveni organ spoljne kontrole nalazi se u Ustavu SRJ, posebno u Odeljku IV koji precizira nadleznost federacije. Tu je odredjeno da savezna drzava "utvrdjuje politiku, donosi i izvrsava savezne zakone, druge propise i opste akte, obezbjedjuje ustavno-sudsku i sudsku zastitu" u oblasti "sloboda, prava i duznosti coveka i gradjanina" zatim u pitanjima "odgovornosti i sankcija za povredu prava i duznosti coveka i gradjanina utvrdjenih ovim Ustavom i za povredu saveznih zakona i drugih propisa i opstih akata" (cl.77).

Takodje "zakonom se moze propisati i nacin ostvarivanja pojedinih sloboda i prava gradjanina kada je to Ustavom predvidjeno ili kada je neophodno za njihovo ostvarivanje" (cl. 67). Ta neophodnost je ocigledna kada je u pitanju postupanje po prituzbama na rad policije.

Znaci da je, u osnovi, zastita ljudskih prava i sloboda u Jugoslaviji ustavno pravo i obaveza federacije.

Zalaganje za jedinstvenu kontrolu nikako ne znaci da se a priori odbacuje varijanta sa republickom kontrolom. Naprotiv. Ne bi bilo iznenadjenje, a bilo bi dobro, ako bi se u jednoj od republika preduzele mjere u pravcu uspostavljanja kontrole ne cekajuci na federaciju i na drugu republiku. Skupstina Crne Gore je maja 1997. odlucila da se formira Odbor za kontrolu SDB (koji jos nije konstituisan). To tijelo ima znatno sira ovlascenja od organa kontrole o kakvom je ovdje rijec. Po svom sastavu i mandatu ono je politickog karaktera. Uz to, sluzba javne bezbjednosti ostavljena je izvan kontrole.

U svijetu nema jedinstvenog odgovora na pitanje da li organ kontrole treba da bude jedinstven. U federalnom sistemu, spoljna kontrola saveznih policijskih sluzbi, po pravilu je odvojena od spoljne kontrole sluzbi koje su u nadleznosti federalnih jedinica ili gradova (Kanada, Australija). No, u Kanadi se prigovara efikasnosti provincijskih organa kontrole (npr. u Britanskoj Kolumbiji i u Kvebeku) i ukazuje da je u saveznoj policiji kontrola bolja. Belgija je takodje drzava sa vise policijskih sluzbi koje su uz to potpuno ili izrazito decentralizovane, ali je u domenu kontrole tamo ustanovljen jedinstveni savezni organ za sve policijske sluzbe. U SAD nema posebnog nacionalnog organa za spoljnu kontrolu, nego je ona organizovana na nivou velikih gradova.

U zakljucku, moze se reci da potreba drustva za uspostavljanjem spoljne kontrole nesumnjivo postoji, a da ima i dovoljno jasnih ustavnopravnih osnova da ona bude zadovoljena. Ona, naravno, ne moze biti policiji nametnuta, pa je na njenoj realizaciji neophodno uspostavljati saradnju. Medjutim, policijska hijerarhija kod nas sada odbija saradnju, ona je jos uvijek zatvorena u nekakvom staklenom zvonu u koje ne prodiru glasovi iz drustva.

Da li nekakvu utjehu povodom takvog stanja valja traziti u cinjenici da je prvi covjek kanadske policije prije samo dvije godine apelovao na rukovodioce u policiji kojom upravlja, da postanu "svjesni prednosti koje se dobijaju time sto nasi akti bivaju podvrgavani objektivnom i nepristrasnom pogledu jednog spoljnog tijela koje je u stanju da istovremeno shvati i glediste potrosaca nasih usluga, i zahtjeve sa kojima se mi suocavamo"?

A tek nasi, kada li ce oni postati toga svjesni i osjetiti potrebu da se unapredjuje legitimitet organa unutrasih poslova?