ZBIVANJA U ALBANIJI I KRIZA NA KOSMETU

Prof. dr Predrag Simic

Istorijski vetrovi krajem osamdesetih i pocetkom devedesetih godina bili su povoljni za Albance i ucinili su da se putevi razlicitih delova albanskog nacionalnog pokreta ukrste 1992. godine. Posle smrti dugogodisnjeg vodje, Envera Hodze, albanski komunisti nisu bili u stanju ni da odrze stari rezim ni da upravljaju promenama i, uprkos pocetnim uspesima Hodzinog naslednika Ramiza Alije, na drugim visepartijskim izborima koji su u Albaniji odrzani u prolece 1992. godine pobedu je odnela Demokratska stranka Salija Berise oko koje je u tom trenutku bila okupljena gotovo sva albanska demokratska opozicija i koja je uzivala neskrivene simpatije SAD, Nemacke i drugih zapadnih drzava ciji diplomati se nisu ustrucavali da nastupaju na predizbornim mitinzima demokrata. Pobeda opozicije u zemlji koja se decenijama smatrala “poslednjim bastionom staljinizma u Evropi" i “balkanskim gulagom" docekana je s odusevljenjem u zapadnoj javnosti koja je u njoj videla i konacnu pobedu evropskih antikomunistickih revolucija koje su pocele u razvijenim drustvima poput Poljske i Cehoslovacke da bi se, kako se verovalo, okoncale u siromasnoj i zaostaloj Albaniji.

(...) Albanci u susednim zemljama, pre svega na Kosovu i Metohiji kao i albanskom rasejanju u zapadnoj Evropi i Sjedinjenim Drzavama, snazno su podrzali promene u Albaniji, nadajuci se da je dosao trenutak za ostvarenje nacionalnih ciljeva. Za razliku od sunarodnika u susednoj drzavi, jugoslovenski Albanci su, zahvaljujuci relativno povoljnijim uslovima u “drugoj Jugoslaviji", jos tokom sezdesetih i sedamdesetih godina razvili snazan nacionalni pokret koji je, krajem osamdesetih, dobio cvrsta uporista u SAD i zapadnoj Evropi. Vec u prvim masovnim demonstracijama kosovskih Albanaca, 1968. godine, pojavio se slogan “Kosovo - republika" i zahtev da juzna srpska pokrajina dobije status sedme jugoslovenske republike u cemu su Srbi videli prvi korak ka otcepljenju Kosova i Metohije od Srbije i Jugoslavije i ujedinjenja sa susednom Albanijom. Takav cilj de facto je bio i ostvaren najpre ustavnim amandmanima s kraja sezdesetih, a potom i novim ustavom Jugoslavije iz 1974. godine. Prema njihovim odredbama, Kosovo i Metohija je formalno ostalo autonomna pokrajina u sastavu Srbije, ali je, pored vlastite skupstine, ucesca u republickim organima vlasti imala i direktan pristup saveznim organima vlasti: Predsednistvu, Skupstini, vladi i dr. “Asimetricni federalizam" u Jugoslaviji, vec u to vreme, naisao je na snazan otpor u Srbiji koja je u neravnopravnim odnosima izmedju republickih i pokrajinskih vlasti videla “protektorat pokrajina nad republikom". Uprkos veoma sirokoj autonomiji i, u to vreme, visokoj zastupljenosti Albanaca u republickoj i saveznoj vladi, Kosovo i Metohija je, nepunih godinu dana posle Titove smrti, postalo pozornica novih albanskih demonstracija, ponovo pod sloganom “Kosovo - republika", koje su nepovratno poremetile etnicku ravnotezu “druge Jugoslavije" i pokrenule lancanu reakciju nacionalnih pokreta u Srbiji, Sloveniji, Hrvatskoj i drugim jugoslovenskim republikama, koja se zavrsila jugoslovenskom dramom i raspadom zemlje pocetkom devedesetih godina.

Problem Kosova i Metohije mnogo je siri od etnickog i teritorijalnog spora Srba i Albanaca. Pre svega, to je podrucje s najvisom stopom demografskog rasta u Evropi: u periodu 1948-1981. njegovo stanovnistvo je udvostruceno i to je potpuno narusilo etnicku ravnotezu izmedju Albanaca i Srba. Za samo sve decenije (1961-1981) lokalno albansko stanovnistvo gotovo se udvostrucilo, sto je njegov udeo u ukupnom stanovnistvu pokrajine povecalo na gotovo 90 odsto, dok je udeo Srba i Crnogoraca opao na oko 10 odsto. Polovina lokalne albanske populacije mladja od 20 godina pa se ocekuje da ce se u narednih dvadeset godina ponovo udvostruciti. Drugo, uprkos visokim ulaganjima savezne drzave, Kosovo i Metohija je zbog visokog demografskog rasta, tradicionalne drustvene strukture, promasenih investicija i mnogih drugih razloga ostalo najnerazvijenije podrucje Jugoslavije. Trece, to je religijski i kulturni problem posto su kosovski Albanci u velikoj vecini muslimani, dok su Srbi hriscani. Cetvrto, to je politicki i geostrateski problem, jer je ovo podrucje bitno za stabilnost i bezbednost Srbije i Jugoslavije kao i citavog regiona juznog Balkana, dok ce najnovije zaostravanje stanja na Kosovu i pogorsanje srpsko-albanskih odnosa verovatno uticati na jacanje stranog vojnog cinioca u regionu i njegovog dugotrajnog prisustva na juznim granicama zemlje. Peto, odsustvo kosovskih Albanaca iz politickog zivota Srbije (16,5 odsto stanovnistva), obostrana etnicka netrpeljivost i sirenje politickog terora i drzavne represije na Kosovu i Metohiji su danas, mozda, najozbiljnija pretnja razvoju demokratskih institucija u Srbiji i Jugoslaviji. Sesto, to je ekonomski problem posto se na Kosovu i Metohiji nalaze neki od glavnih prirodnih i privrednih resursa Srbije. Konacno, ali ne i na poslednjem mestu, to je regionalni i evropski problem posto bi destabilizacija ovog regiona vodila destabilizaciji susednih drzava (pre svega Makedonije) i sirem sukobu na juznom Balkanu.

(...) Kriza i dramaticni raspad Berisine vlade izazvali su sok u medjunarodnoj javnosti i naneli nepopravljivu stetu albanskom nacionalnom pokretu koji je izgubio podrsku koju je do tada uzivao u uticajnim zapadnim krugovima. Najvece posledice osetili su kosovski Albanci cije su politicke pozicije ozbiljno uzdrmane. Na srpsko-albanskim razgovorima odrzanim u prolece 1997. godine u Njujorku americki ucesnici nisu se ustrucavali da prisutnim albanskim politicarima i javnim licnostima sa Kosova i Metohije poruce da posle krize u Albaniji vise ne mogu da racunaju na podrsku svojim zahtevima za stvaranjem druge albanske drzave na Balkanu. To je izazvalo previranje u redovima kosovskih albanskih partija ciji kredibilitet je vec bio narusen cinjenicom da se problem Kosova i Metohije nije stavljen na dnevni red Dejtonske konferencije. Demokratski savez Kosova i njegov lider, Ibrahim Rugova, nasli su se na meti ostrih kritika u albanskim redovima medju kojima su se izdvajali glasovi vecitog Rugovinog rivala, Adema Demacia, premijera samoproklamovane “vlade Kosova" u egzilu, Bujara Bukosija, lidera “zatvorenicke frakcije" u DSK, Hidajeta Hisenija, i mnogih drugih. Najdalje u tom pravcu otisli su Albanci u dijaspori koji su poceli da razmisljaju o alternativi Rugovi i lideru “koji bi se odlucnije borio za albanske ciljeve". Novi cinilac bila je i pojava mlade generacije na kosovskoj albanskoj politickoj sceni koja je razocarana dosadasnjim bilansom DSK i koja svoje nezadovoljstvo ispoljavala bilo mirnim putem (studenti), bilo podrskom ekstremistima “OVK".

Svakako, najznacajnija pojava na kosovskoj albanskoj politickoj sceni posle 1995. godine bila je pojava tzv. Oslobodilacke vojske Kosova (albanski: Ushtrisë të Clirimtare të Kosovës - UCK) koja se po prvi put oglasila serijom simultanih napada na razlicite ciljeve na Kosovu u prolece 1996. godine, svega pet meseci posle potpisivanja Mirovnog sporazuma za BiH i posto je postalo ocigledno da se njegovi vojni aspekti uspesno sprovode. Pojava OVK mogla se tumaciti na dva razlicita nacina. Prema jednom tumacenju, rec je o otcepljenom radikalnom krilu albanskog nacionalnog pokreta na Kosovu i Metohiji koje deluje samostalno i suprotno politici DSK i vecine drugih albanskih partija na Kosovu i Metohiji. Prema drugom tumacenju, razliciti oblici opozicije i, narocito, delovanje OVK objektivno jacaju pozicije Rugove i DSK kao mogucih partnera i srpskim vlastima i medjunarodnoj zajednici zbog cega se ne moze iskljuciti veza izmedju DSK i OVK ako ne na zvanicnom, onda na licnom nivou. U svakom slucaju, zaostravanje politicke situacije i eskalacija nasilja vratili su Kosovo na dnevni red medjunarodne zajednice i ponovo homogenizovali albanski nacionalni pokret na Kosovu i Metohiji posle krize kroz koju je prosao tokom prethodne dve godine. Za razliku od Berisinog vremena, kosovski Albanci, izuzev sunarodnika na severu zemlje, vise ne mogu racunati na cvrsto uporiste u maticnoj drzavi koja se i sama nasla u dubokoj socijalnoj, politickoj i ekonomskoj krizi i uprkos tome sto su oruzani sukobi na Kosovu i Metohiji pocetkom 1998. godine doveli do zaokreta u politici Tirane prema Beogradu.

(Iz predgovora knjige Mirande Vikers i Dzejmsa Petifera “Albanija - od anarhije do balkanskog identiteta", koju objavljuje beogradska izdavacka kuca “Nea")