Sto pedeseta godisnjica Majske skupstine i Srpskog pokreta 1848. u Vojvodini: Akademik Slavko Gavrilovic o Srpskom pokretu 1848.

Dve politicke komponente, ona evropska i ona pokrajinska, srpska - ponekad se i razilaze u toku 1848. godine, ali je istorijska nauka danas dosla do nepodeljenog misljenja da tadasnji Srpski pokret u Vojvodini ne iskace iz te revolucionarne seme, dakle slobodarske, nego da se u potpunosti u nju uklapa

Dimitrije Boarov
Mihal Ramac

Akademik Slavko Gavrilovic: - Srpski pokret, kao i svi pokreti 1848. godine, imao je zapravo dva okvira, dva temelja - jedan evropski, drugi lokalni, pokrajinski, unutar Habsburske monarhije. Evropski pokret 1848. godine je pokret koji donosi liberalne ideje, sve do radikalizma, pa i do pojave radnicke ideologije. U tom kontekstu Srpski pokret ne iskace bitno od drugih nacionalnih pokreta u Monarhiji - tu su teznja za liberalnim gradjanskim slobodama, ali i teznja za odredjenim nacionalnim statusom, koji je do tada za Srbe bio izrazito nepovoljan. Srpski pokret je bio posledica jednog duzeg procesa razvitka srpskog drustva u Habsburskoj monarhiji, s centrom najpre u Becu, zatim u Pesti, a potom u Novom Sadu i Karlovcima. Kad je rec o sirim slojevima stanovnistva, vidljiva je teznja seljastva da se oslobodi feudalnih okvira i kmetstva, a teznja Srba granicara je da se Vojna granica i sama reformise - s tim da granicari dobiju veca prava ne samo na polju ekonomije, nego i u organizaciji same Krajine (pre svega s gledista komande, jezika, oficirskog kadra itd.). Te dve politicke komponente, ona evropska i ona pokrajinska, srpska - ponekad se i razilaze u toku 1848, ali je istorijska nauka danas dosla do nepodeljenog misljenja da tadasnji Srpski pokret u Vojvodini ne iskace iz te, da tako kazem, revolucionarne seme, dakle slobodarske, nego da se u potpunosti u nju uklapa. Sasvim suprotno je misljenje starije dogmatsko-marksisticke, a i nemacko-madjarske istoriografije. Mada i unutar njih postoje izvesne korekcije poslednjih decenija, one ipak ostaju na jednom manje-vise crno-belom posmatranju evropskog, sledstveno i madjarskog pokreta - kao naprednog, a srpskog, hrvatskog, i uopste slavenskog pokreta - ili kao manje naprednog, ili krajnje reakcionarnog, restauratorskog (u smislu restauriranja Habsburske monarhije).

- Poznato je da su parole koje su izvikivane od Pariza do Beca bile liberalne, a da se u Slovackoj, Madjarskoj i u juznoslovenskim krajevima te 1848. dogodila svojevrsna “eksplozija" nacionalnih programa i politike. U tom smeru Pesta je najdalje otisla. Da li je ta cinjenica madjarskog radikalnog nacionalizma uzrok srpsko-madjarskog spora 1848, pa su druge ideje otisle u drugi plan? - Madjarski pokret imao je dublju predistoriju od srpskog, pa i hrvatskog, a pogotovu od onog koji se tada radjao kod Slovaka i Rusina. Madjari su i u okviru Habsburske monarhije imali drzavu (bez obzira na njeno apsolutisticko, centralisticko ustrojstvo), postojale su i ranije nacionalne institucije, Sabor, Namesnicko vece, Ugarska dvorska kancelarija - dakle postojao je sistem koji je bio u rukama madjarskog srednjeg i krupnog plemstva. Bogato gradjanstvo i plemstvo bili su, mora se priznati, zavidno obrazovani, dosta povezani s Evropom. Na primer, preko ideja, pa i prakse, Istvana Stefana Secenjija koje su imale uzor u Engleskoj, drugi su uzore imali u Francuskoj, a bio je uticajan i poljski revolucionarni pokret u emigraciji. Zato Madjarski pokret i 1848. godine ima najizrazitiju fizionomiju medju svim pokretima u Habsburskoj monarhiji, a njegov glavni cilj je da se preuredi odnos Ugarske, to jest Madjarske (cemu oni teze) prema beckom dvoru.

Madjari zapravo tada, mada se to ne definise sasvim otvoreno, idu ka dualistickom resenju, da se Monarhija podeli u dve sfere - madjarsku i austrijsku, odnosno nemacku. Taj pokret je, dakle, imao najjasniju fizionomiju, pogotovo sto je na svom celu imao Lajosa Kosuta, jednog izvanrednog politicara, govornika, novinara, takticara, jednu veoma znacajnu figuru evropske razmere (pored Secenjija, licnosti iz “ranije faze"). Bez obzira sta mi mozemo, kao Srbi ili kao Slovaci, misliti o njemu, s obzirom na sve ono sto se desilo, ostaje cinjenica da je on takoreci dao pecat onom vremenu, narocito preko stampe, koja je tada pokretala i najosetljivija pitanja madjarskog drustva - cak i kada je rec o agrarnom pitanju, to jest polozaju madjarskog plemstva.

Nije se u tom prvacu islo do “idealizma" , ali je znacajno sto je to pitanje uopste bilo pokrenuto, pitanje feudalnih odnosa. Makar u formi rasprave kako da se seljaci oslobode kmetstva - da li putem otkupa ili nekim drugim putem. Pri tome se ipak pazilo na interese plemstva, koje je bilo u vodjctvu pokreta. Cinjenica je da su Madjari svojom politickom borbom i svojim ostvarenjima na kulturnom polju bili oni koji su digli zastavu nacionalne i liberalne politike u Monarhiji jos 1825. godine (pa i ranije).

U mnogo cemu, ili bolje reci, u kojecemu, i oni narodi koji su bili ugnjeteni od strane madjarske dzentrije - ugledali su se na Madjare i pomalo ih imitirali. Bilo u pogledu stvaranja muzeja, akademija, drustava i svega onoga sto je tada ucestvovalo u politickom zivotu. - Sa takvim madjarskim pokretom sukobili su se i interesi srpskog gradjanstva u Vojvodini, pa je vec Majska skupstina u Karlovcima na neki nacin otvorila spor s revolucionarnim centrom u Pesti. Kako ocenjujete misljenja da je taj spor poduprt, cak sugerisan iz Zagreba, pa i iz Beograda, sto je navodno i dalo jednu tragicnu dimenziju Srpskom pokretu u Vojvodini?

- Suprotnosti izmedju Srba i Madjara, u stvari suprotnosti, kako je to Vasa Bogdanov ispravno konstatovao - drustva kod Srba i drustva kod Madjara, vuku dublje korene. Tu je, s jedne strane, politicka komponenta, jer Srbi nastoje da ocuvaju svoje narodno-crkvene privilegije, da budu priznati kao narod, a ne samo kao gradjani. S druge strane su cisto staleske protivrecnosti, klasne (da upotrebim tu danas vec zastarelu rec), jer je srpsko stanovnistvo u Ugarskoj ipak velikim delom seljacko stanovnistvo, a u Vojnoj granici (sto je posebna tematika) potcinjeno krutim birokratskim poretkom, koji je sputavao svaciju licnost i ekonomsko delovanje.

Imamo i izvesno gradjansko sukobljavanje. Gradjanski sloj kod Srba je bio dosta jak i sirok. Tako malobrojan narod u okviru Ugarske imao je toliko jakih gradova, trgovackih centara. Uzmite tu i gradove u Vojnoj granici - Zemun, Pancevo, Mitrovicu. Proporcionalno je gradjanstva u Madjara daleko manje. I zbog toga srpsko gradjanstvo ne moze lako da nadje “kopcu" s madjarskim gradjanstvom. Mada pri tome ne treba preterivati, pa govoriti da Srbi nisu imali nikakve uslove da razviju trgovinu, zanatstvo u jednoj feudalno- agrarnoj drzavi. Ne, poznati su pestanski i ostali vasari, razvijen je ekonomski zivot po zupanijama koji su vodili upravo madjarski plemici, u stvari madjarski drzavni aparat, sto znaci da se srspki trgovacki i zanatlijski sloj mogao da razvija. Naravno, uvek postoje teznje da se posluje jos bolje, uspesnije, na sirem podrucju, bez administrativnih prepreka, ali to nije bila izrazita suprotnost s nacionalnim posledicama.

No ipak, postojala je suprotnost srpskog gradjanskog drustva u Ugarskoj s vodecim snagama tog drustva, jer je to bilo plemicko drustvo. Danas u madjarskoj istoriografiji tvrde da je to drustvo tada vec bilo zakoracilo u kapitalizam - mi ne delimo to misljenje. Mada ja ne poricem izvestan razvoj u tom smeru i kod Madjara. Mislim, dakle, u celini gledano, da je bila rec o suprotstavljanju jednog drustva s vise naglasenom gradjanskom komponentom i plemickog drustva u Ugarskoj - moglo bi se reci cak da je to suprotstavljanje skoro dva sistema misljenja - pogotovu kad je rec o stepenu priznavanja narodnih nacionalnih prava.

- A sta mislite o uticaju Beograda i Zagreba?

- Sto se tice Beograda i Zagreba - sigurno da je postojao uticaj, cas manji, cas veci. Mi do revolucije 1848. ne primecujemo uticaje Srbije i Beograda na prilike u tadasnjoj juznoj Ugarskoj, buducoj Vojvodini, jer je Srbija bila vise zaokupljena sobom, a drugo, ona je bila pod protektoratom Rusije i Turske i moc njenog politickog delovanja bila je ogranicena. Tacno je da je 1844. godine Garasanin koncipirao “Nacertanije", ali ako se pazljivo pogleda taj drzavni program vidi se da je on usmeren na Balkan, da je to zapravo program balkanske Srbije i da se tu jedva doticu Srbi u Habsburskoj monarhiji. Druga je stvar, naravno, praksa koja ce se iskazati tokom 1848. i kasnije u Garasaninovoj i potonjoj politici Mihaila Obrenovica i uopste srpske drzave do kraja veka. Cak izmedju rezima u Beogradu i vodecih licnosti iz Vojvodine javljaju se u to vreme gotovo neprijatni sukobi, jer je opozicija iz obrenovicevskog kruga, opozicija Ustavobraniteljima, posle pada kneza Mihaila 1842, uglavnom prebegla na teritoriju juzne Ugarske, u Zemun, Mitrovicu, Novi Sad i tu se povezala s vodecim krugom vojvodjasnkih Srba. Ta opozicija ne samo da je imala kriticki stav prema Ustavobraniteljima, vec je u Katanskoj buni pokusala i da obori njihovu vlast. Naravno, postojale su, da tako kazem, i one pozitivne veze preko Dunava, kroz trgovinu, kroz reminiscencije na Prvi srpski ustanak, kroz saznanje o zajednickom etnickom i verskom poreklu, itd. Ali direktni uticaj srpske politike zasnovane na “Nacertaniju", bio je po mom misljenju zanemarljiv pre 1848. Te godine stvari se umnogome menjaju. S jedne strane, vojvodjanski Srbi nisu mogli da se ravnopravno vojnicki nose s Madjarima, pa im je trebala pomoc u ljudstvu i oruzju, pomoc finansijska i svakako moralna podrska, a sve to su mogli dobiti samo iz Srbije. S druge strane srpska vlada je, pod Garasaninom u prvom redu, procenila da je nastupio trenutak da se pokusa s udaranjem nekih temelja jednoj siroj juznoslovenskoj koncepciji. Nije bilo dovoljno jasno kako bi sve to bilo, ali je sigurno da je bilo veza, da su iz Beograda upucivani emisari ne samo u Vojvodinu, vec i u Hrvatsku, Dalmaciju, Boku do Crne Gore - da ispitaju takvu ideju. Bilo je, dakle, vec tada izvesnih koncepcija o povezivanju Juznih Slovena, ali je nedovoljno jasno izrazen nacin kako to povezivanje ostvariti. Zato se smatralo da je potrebno zavrsiti prvu fazu - okupljanje Srba i Hrvata radi suprotstavljanja Madjarskoj, a sve ono dalje bila bi stvar nekih buducih pretpostavki.

Problem je da mi do danasnjeg dana ne znamo pravu sadrzinu razgovora koje su Garasaninovi ljudi vodili, na primer, s Ljudevitom Gajem i Josipom Jelacicem. Znamo da je Garasanin mislio vrlo kriticki o banu Jelacicu - vise kao carskom generalu, nego kao o hrvatskom banu. A posto se Gaj kroz onu aferu s Milosem Obrenovicem diskreditovao u ocima tada karadjordjevicevske knezevine u Beogradu, s njim se vise nije moglo ulaziti u neko ozbiljnije politicko saveznistvo. Mada bi verovatno Garasanin, kad bi mogao da bira izmedju Jelacica i Gaja, prednost dao Gaju. On je pri tome dobro poznavao Gaja. Niti je Gaj bio naivan, niti je naivan bio Garasanin - rec je o dva veoma lukava politicara koji su bili poceli vrlo slozenu igru o kojoj mi malo znamo, jer su u jednom pozaru negde 1927. godine u Becu izgorela bas ta poverljiva policijska akta u Opstem upravnom arhivu, a iz njih bi se moglo vise doznati o akcijama Garasanina, Gaja i drugih hrvatskih politickih licnosti pre i tokom 1848. godine.

Inace, kad je rec o Hrvatima i njihovom odnosu prema Srbima u Ugarskoj - taj odnos zavisi od toga koja se politicka struja ima u vidu. Jer, tamo su se povodom dogadjaja 1848. godine uglavnom iskristalisale dve struje. Jedna konzervativnija struja, oslonjena najpre na Madjare, a zatim na Bec, i ta struja je zazirala od saveza, cak i dodira sa Srbima, posto je u njoj prevagu imala katolicka visoka hijerarhija (to ne vazi za znacajan deo ne samo nizeg, nego i srednjeg katolickog svestenstva). U tom konzervativnom taboru Hrvatske narodne stranke vecina je bila bliska Becu ili Pesti, a odbojna prema Ilirskom pokretu, a dobrim delom zbog njega odbojna i prema Srbima. Uostalom, to su uglavnom baroni, hrvatski magnati koji sve gledaju sa svog staleskog stanovista i kojima je nepojmljivo to da mogu Vlasi, Raci uci u hrvatski Sabor i biti aktivan politicki cinilac. Najzad, tu je strah da bi u slucaju hrvatsko-srpskog saveza u Monarhiji i u slucaju sjedinjenja s Vojvodinom doslo eventualno do suprematije srpske crkve i srpskog elementa u Hrvatskoj (u to vreme 30 odsto populacije). Glavni reprezentant te struje u Hrvatskoj bio je baron Franjo Kulmer koji je imao podrusku i poprilicnog broja saborskih zastupnika.

Na drugoj strani, u Hrvatskoj je bila jedna liberalna, neki kazu cak radikalno-liberalno-demokratska struja, s jednim Ivanom Kukuljevicem, Slavoljubom Vrbancicem, kojoj se u hrvatskom saboru tokom 1848. godine, naravno, pridruzila grupa Srba zastupnika iz Pozege, Karlovaca i Osijeka. Ta struja bila je pristalica jedne sire koncepcije - juznoslovenske. Iznosene su ponekad i megalomanske, naivne ideje. No, u svakom slucaju, tu se liberalno poimanje drustvenih odnosa usaglasava s jednom idejom srpsko-hrvatske saradnje, i cak stvaranja srpsko-hrvatskog saveza (pojavljuju se i kombinacije s Bosnom, Slovenijom, itd.).

Ta liberalna struja u Zagrebu je u pocetku pod uticajem Gaja, koji je veoma aktivan, koji se bori da bude u prvom planu, cak zamislja da Jelacic bude samo vojni komandant, a da politicki konci Hrvatske budu u njegovim rukama. Dakle, Gaj je stalno nastojao da Srbe veze za svoj ilirski pokret i pre 1848, pa je to pokusavao i na pocetku revolucionarnih dogadjaja, sve do te svoje “milosijade" koja ga je izbacila iz igre. On se u Becu, posle martovskih dogadjaja, sastao s mitropolitom Josifom Rajacicem i Jovanom Hadzicem i nudio im saradnju, pa navodno i vodjcstvo buducem patrijarhu u srpskom pokretu. Poznato je da je ilirska struja u Hrvata visoko cenila pravoslavlje, koje su smatrali “iskonskim hriscanstvom".

Sve u svemu, Gaju je bilo potrebno da dobije saveznike u Srbima, Slovencima, Slovacima, Cesima i s njegove strane su poticali impulsi vojvodjanskim prvacima (sto potvrdjuju izjave Djordja Radaka i izgleda Svetozara Miletica) da se s Madjarima ne treba miriti, nego da se treba pripremati za otpor, te da ne treba nasedati njihovoj liberalno-revolucionarnoj frazeologiji. Dakle, Gaj je u osnovi bio na poziciji austro- slavizma (to ce prihvatiti i Jelacic, koji se prema Srbima drzao manje-vise kolebljivo i takticki se priklanjao cas jednoj, cas drugoj osnovnoj politickoj struji u Hrvatskoj).

- Hocete li objasniti tu austro-slovensku koncepciju?

- Rec je o koncepciji koja je polazila od toga da se slovensko pitanje mora resavati unutar Habsburske monarhije. Ne moze izvan nje zbog toga sto je na jednoj strani caristicka Rusija, nepopularna u evropskim demokratskim krugovima, sto je s druge strane nacionalno iskljuciva Madjarska, a trece, sto se vec bio pojavio velikonemacki ekspanzionizam, paralelno s teznjom za objedinjavanje svih Nemaca. Pangermanski ciljevi su u prvom redu uplasili Cehe i Slovence, koji su bili u takozvanim austrijskim naslednim zemljama, a prema toj tendenciji nisu mogli biti ravnodusni ni Hrvati, Srbi i erdeljski Rumuni - s obzirom da je Frankfurtski parlament, koji je permanentno zasedao 1848. i 1849. godine, pruzao snaznu, bezrezervnu podrsku madjarskom vodjcstvu, koje je pokazivalo prosto receno nezajazljivu zelju za asimilacijom nemadjarskih naroda na svojim, kako su govorili, istorijskim teritorijama.

- Posle istorijskog raspleta, poraza Madjarske revolucije kod Vilagosa, 1849. godine, kod vojvodjanskih Srba, poznato je, doslo je do velikog razocarenja. Istina, oni su dobili jednu Vojvodinu - srpsku, ali ne onakvu kakvu su trazili. Kakve su, po Vasem misljenju, istorijske posledice ostale nakon svih ovih dogadjaja?

- Cuvenu kapitulaciju madjarske vojske kod Vilagosa, 13. avgusta 1849. godine, patrijarh Rajacic docekao je u Becu, gde je prakticno bio “sklonjen" s poprista dogadjaja, pod izgovorom da se tamo nadje pri resavanju sustinskih pitanja Monarhije, to jest pitanja njenog preuredjenja. Na stolu su bile razlicite koncepcije. Najpre ona unitarna, pa neoapsolutisticka, zatim je tu austro-slavisticka koncepcija, federalisticka itd. U Becu je postojala jedna struja koja je bila za to da Vojvodina bude priznata kao posebna krunovina, to jest kao posebna teritorijalno-politicka jedinica, kako bi danas rekli, pa da kao takva bude u mogucnosti da stupa u neki politicki savez - ako oceni da joj to treba. Dakle, ako oceni da joj to ne treba, da ostane sama, a ako joj treba - to ce ona sama reci. I da stupi u savez s kim hoce - moze s Trojednom kraljevinom, moze s Ugarskom, sa Erdeljom (sto nije bilo daleko od pomisli kod mnogih Srba). Na drugoj strani je bila struja kojoj su se pridruzili i Hrvati, svi odreda, pa i jedan deo srpskih politicara, a ima indicija da prema tome nije bila ravnodusna ni Vlada Srbije - da se odmah ide u politicki savez s Hrvatskom, da se tako ostvaruje jedno juznoslovensko jedinstvo i da se ne insistira na posebnom statusu Vojvodine, nego na ravnopravnosti Srba i Hrvata u sjedinjenoj Trojednoj kraljevini i Vojvodini.

Oko ovih pitanja vodjene su zestoke rasprave. Krajnju poziciju zauzima Franjo Kulmer, koji kaze: “Nek nas Bog sacuva od bilo kakvog saveza sa Srbima, s Vojvodinom - jer to bi znacilo da si dozvolimo vlast vlaskih popova", itd. Medjutim Jelacic i politicki umereniji hrvatski politicari smatrali su da bi sjedinjenje bilo jedino resenje, jer bi vodilo ka nekakvom trijalizmu u Monarhiji. Isticali su da bi to bilo u saglasnosti s onim nacelima koja su Sloveni u Monarhiji isticali jos na Praskom kongresu i u toku parlamentarnih rasprava u Kromjerzu (ceskom gradu u koji se austrijski parlament sklonio u vreme beckih nereda, novembra 1848). Dakle, da bi to bilo saglasno idejama o federalizaciji Habsburske monarhije.

Videvsi da se medju Srbima i Hrvatima vode vehementne rasprave i da nema nikakvog slaganja, becki dvor je procenio da moze da nametne svoje resenje i jednima i drugima. Prvenstveno Srbima, stvaranjem “Vojvodine Srbije i Tamiskog Banata". Naravno bez Vojne granice, koja je ponovo izdvojena iz Vojvodine, odnosno Ugarske i Trojednice, jos u martovskom oktroisanom Ustavu Austrije 1848. A bez Vojne granice nije bila moguca Vojvodina onakva kakvu su je Srbi zeleli. U stvorenoj Vojvodini Srbiji nisu cak bili ni Karlovci, nije bio donji Srem, nije bio juzni Banat - a bile su teritorije uglavnom naseljene Rumunima, pa je srpska populacija u odnosu na ostale bila u izrazitoj manjini.

Posle svega, posle godinu i po dana postojanja Vojvodine, bez obzira da li je ona bila priznata ili ne, ostalo je nesto urezano u svesti srpskog naroda. Vojvodina je bila, sto kazu, usadjena u srce i dusu toga naroda. Ta ideja - da Srbi mogu i treba da budu okupljeni oko Vojvodine nije nestala ni stvaranjem Vojvodstva Srbije i Tamiskog Banata, ni kasnije. Mada je vremenom, do 1912. godine, kada je ukinuta narodno-crkvena autonomija, ideja uveliko otisla u istoriju, ona je obnovljena posle Drugog svetskog rata. Misao o Vojvodini kao jednom celovitom tertoriju, s vojvodjanskim mentalitetom, nacinom zivota, misljenja, ona je ostala - sto je sasvim razumljivo s obzirom na dvoipovekovni poseban razvitak u okviru Habsburske monarhije, Ugarske. To, sto kazu, ne treba predimenzionirati, ali ne treba ni potcenjivati.