Sto pedeseta godisnjica Majske skupstine i Srpskog pokreta 1848. u Vojvodini

Boreci se za svoje nacionalne ciljeve u Habsburskoj monarhiji Srbi u Vojvodini su sticajem istorijskih okolnosti 1848. godine bili okrivljeni da su spasavali jedan od centara evropske reakcije. Ono sto su trazili nisu postigli, ostala im je samo ideja Vojvodine

Dimitrije Boarov

Majska skupstina 1848. (rad Pavla Simica)

Prilikom svake velike godisnjice nekog znatnog istorijskog dogadjaja, pa tako i sada kada se 13. maja navrsava 150 godina od pocetka cuvene Majske skupstine Srba u Sremskim Karlovcima 1848. godine, postavlja se uvek pitanje sta nam je to istorija ostavila u nasledje, da li smo danas makar delimicno ono sto jesmo upravo zbog tog i tog dogadjaja (zato je valjda i istorijski) - recju, postavlja se uvek pitanje je li to istorija doista uvek ziva, ima li je previse u nasim tekucim zbivanjima i koje politicke snage ce slavljenicke datume interpretirati, to jest istorijske pouke upregnuti u svoja kola?

Srpski pokret koji se u evropskoj revolucionarnoj 1848. godini zaceo u Juznoj Ugarskoj, a svoje prvo politicko oglasenje, po ugledu na Madjare, izneo u samoj Pesti (u 14 tacaka, naspram prethodnih 7 madjarskih) koja je neosporno bila tada jedan od centara evropskih revolucionarnih gibanja - veoma brzo je bio prinudjen da se sukobi sa Kosutovim vizijama liberalnog, demokratskog drustva, ali u zemlji u kojoj je samo jedan, vecinski narod - “politicki narod", u kojem nacionalne manjine prakticno ne postoje, vec su pripadnici manjina gradjani, pojedinci tog “drzavotvornog naroda" i bez ikakvih kolektivnih prava. I naravno, Srpski pokret nije se s Madjarskom revolucijom mogao tuci na terenu gradjanskih politickih sloboda, koje su i te kako bile potrebne i Srbima u Ugarskoj, i Srbima granicarima u Vojnoj granici - vec na terenu nacionalnih i kolektivnih prava. Otuda se i srpska gradjanska klasa, koja tada prvi put prva formulise politicke programe Srba u Ugarskoj, okuplja oko crkve i trazi oslonac u starim carskim privilegijama. Gotovo refleksno, posle Pestanskih 14. punktacija, u kojima prakticno nije bila ni spomenuta neka srpska autonomija sa zasebnom teritorijom (sto su inace Srbi trazili do tada vec dugo, prakticno jos od doseljenja u Habsbursku monarhiju, a posebno na saborima u Baji i Temisvaru), nakon nipodastavajuceg odnosa madjarskog nacionalnog vodjcstva prema srpskim politickim teznjama i pretnji kaznenim ekspedicijama i vanrednim stanjem (koje je u ime Ugarske vlade, gle ironije, u Kikindi, Beceju, Novom Sadu i drugim mestima zavodio komesar Petar Carnojevic) - na Majskoj skupstini u Sremskim Karlovcima u prvi plan je izbila upravo “Vojvodovina srpska". Autonomija koju Madjari nisu ni pomisljali da Srbima daju milom, kostala ih je velikog rasipanja vojnih snaga i sigurno brzeg poraza posle konsolidacije Habsburskog centra i intervencije Ruske carevine, tadasnjeg “evropskog zandara".

Posle majskih Karlovackih politickih zakljucaka ubrzo su se revolucionarna gibanja u gradovima Banata, Backe, i Srema izrodila u srpsko-madjarski rat, koji je imao i mnoge elemente gradjanskog rata. Pre svega po tome sto je najvise stradalo civilno stanovnistvo, inace nacionalno veoma saroliko; sto su razni dobrovoljci za nacionalnu stvar u stvari bezdusno pljackali napustene kuce “po nacionalnom kljucu" i palili napustena sela; sto zapravo nikad nije bilo cvrsceg fronta, vec su gradovi vise puta prelazili iz ruke u ruku i niko nikad nije bio siguran pod cijom ce vlascu osvanuti (Sombor je, na primer, za godinu dana promenuo pet puta Magistrat, a isto toliko vojski je proslo kroz njega) da li ce zadrzati krov nad glavom. U tom smislu moze se tumaciti i cinjenica da su se mnogi istaknuti Srbi iz politickog uverenja stavili na madjarsku revolucionarnu stranu (poput cuvenog generala Srbina Jovana Damjanica, koji je bio slavljen kao heroj madjarske revolucije i koji je bio obesen nakon njenog poraza), sto je pojava retka u medjunacionalnim ratovima cistog tipa, a, naravno, obavezna u onim gradjanskim.

Uopste uzev, svako ko danas uzme da prelista stotine stranica istorijske gradje o 1848. godini (koju su, na primer, priredili Kaper i Zdravkovic ili Nikola Petrovic) ili istorijske studije o tom vremenu i njegovim junacima, a koje su, na primer, napisali Jovan Radonic, Vasa Bogdanov, Slavko Gavrilovic ili Milorad Ekmedzic (uskoro ce se pojaviti i njegova zbirka studija o 1848) imace osecaj da ga ti dogadjaji na nesto podsecaju. Ili na ono sto se juce desavalo u SFRJ, ili na ono sto se danas dogadja ili ce se verovatno uskoro dogadjati u SRJ i u Srbiji. Ako ni zbog cega drugog zbog toga se vredi podsetiti i Srpskog pokreta u Vojvodini 1848. godine.

Uzgred, valja primetiti da je 1848. godina retko i slabo kod nas obelezavana. Stogodisnjica ovog pokreta prakticno nije zabelezena, zbog stare komunisticke floskule da su Sloveni 1848. godine bili “otpad istorije", te da su tada Srbi, Hrvati i Rusi restaurirali centar evropske reakcije. Nije zasad upadljivo ni obelezavanje 150. godisnjice dogadjaja, po znacaju ravnom “trecem srpskom ustanku". Mozda u “centralnim glavama" strah od neke autonomije, pa makar to bila Vojvodina srpska, postaje hronican.