KOMBINACIJA POLITICKE I EKONOMSKE MOCI U ISTIM RUKAMA SIGURAN

Petar Ivanovic

“Godisnji rad svakog naroda jeste fond koji taj narod prvobitno opskrbljuje svim zivotnim potrepstinama i ugodnostima sto ih godisnje trosi... Da li ce narod zivjeti bolje ili losije zavisi od odnosa proizvoda godisnjeg rada i broja onih koji ce ga potrositi... U svakom narodu taj omjer odredjuju dvije ralicite okolnosti: prvo, vjestina, spretnost i rasudjivanje s kojim se rad uopsteno primjenjuje u narodu i drugo, odnos izmedju broja onih koji su zaposleni korisnim radom i onih koji nisu korisno zaposleni".

Nevidljiva ruka o kojoj govori Adam Smit u “Bogatstvu naroda" predstavlja stanje slobodne konkurencije, stanje na trzistu koje je dominiralo u vremenu koje je ubrzo uslijedilo nakon objavljivanja ovog djela. Iskustvo nas uci da su otvorene privrede, zasnovane upravo na slobodi izbora, ostvarile brz i stabilan razvoj.

Nevidljiva ruka koju osjecamo u svojim dzepovima danas predstavlja stanje drzavnog monopola, politickog monopola koji se uzdigao nad ekonomijom.

Do skoro prisutno ubjedjenje da se ekonomski problemi rjesavaju ekonomskim sredstvima popusta pod najezdom saznanja da se ekonomski problemi, kao i svi ostali problemi koje treba da rjesava jedna zemlja, vlada, rjesavaju izborom politicke opcije, koja ne mora da bude optimalno ekonomsko ili neko drugo rjesenje, a pitanje je da li predstavlja i optimalno politicko rjesenje.

Cilj ovog rada iscrpljuje se u pokusaju da se napravi paralela izmedju dva mehanizma rjesavanja ekonomskih problema: svijeta ekonomije, tj. trzista i svijeta politike, tj. politickog monopola iz kojeg proistice ekonomski monopol, naravno, imajuci u vidu neke ekonomske parametre.

Sve do Prvog svjetskog rata, nijedna drzava u istoriji nikada nije bila u stanju - cak ni u ratna vremena - da od svog naroda pribavi vise od jednog malenog dijela nacionalnog dohotka zemlje, mozda nekih pet ili sest procenata. Ali tokom Prvog svjetskog rata svaka zaracena ucesnica, cak i najsiromasnija, otkrila je da prakticno ne postoji granica onoga sto drzava moze da iscijedi iz stanovnistva.

Jedan od prvih ekonomista koji je shvatio sta se dogodilo bio je Jozef Sumpeter. Prema teoriji o budzetskoj drzavi gradjanima pripada samo ono sto drzava otvoreno ili precutno dopusta da imaju, da zadrze. Ne samo da nema ekonomskih ogranicenja u onome sto drzava moze da prikupi, vec nema ni ogranicenja u onome sto moze da potrosi. Spisak zelja, dobrih namjera, prioriteta, strateskih ciljeva... moze biti neiscrpan.

Da li se drzava ponasala na isti nacin u uslovima ogranicenih prihoda? Bez obzira na politicko uredjenje (demokratija, monarhija...) limitirani prihodi odredjivali su granice u aktivnostima drzave, u njenim rashodima. Kakvi su bili efekti? Stepen racionalnosti, nivo odgovornosti i uticaj na trzisna kretanja bio je bitno drugaciji nego danas! Dominirala je logika realnih ekonomskih velicina, kako na strani prihoda tako i na strani rashoda.

Kafkin “Proces" (1926) daje sjajnu sliku formiranja drzavne aparature postavljene na osnovama gotovo neogranicenog prikupljanja budzetskih sredstava s jedne, i neogranicenog trosenja s druge strane.

Dugo vremena mehanizam politike bio je hranjen ogranicenim sredstvima prikupljenim od gradjana koji ostvaruju individualne prihode (mehanizam ekonomije). Onog momenta kada je drzava stekla moc da prikuplja i kreira sredstva shodno sopstvenim interesima, da putem poreza vrsi redistribuciju dohotka - stekla je mogucnost i da drustvo oblikuje prema sopstvenoj politickoj zamisli. Mehanizam politike stvorio je gotovo nepresusan izvor finansiranja. A politicari svoje ponasanje baziraju na istim principima kao i ostali clanovi drustva: teze da maksimiziraju sopstveni interes! Ekonomska sloboda osnovni je uslov politicke slobode. Kombinacija politicke i ekonomske moci u istim rukama siguran je recept za tiraniju.

Nastale su snazne uzrocno-posledicne veze izmedju promjena u politickoj strukturi i politickom uredjenju i promjena u ekonomiji. Ove veze su univerzalne i nezavisne od dominacije svojinskih odnosa. Japan, na primjer, nije institucionalno uspostavio nijedan socijalni program, industrije (gvozdja, celika...) potpuno su privatizovane, vlada radi u tijesnoj sprezi s najvecim preduzecima, a uporedimo li je s ponasanjem vlada ostalih zemalja, njena uloga je veoma ogranicena (gotovo suzdrzana). Zapravo, moglo bi se reci da se ponasa kao sto su se vlade vecine zemalja ponasale krajem prethodnog i pocetkom ovog vijeka (a to je upravo ono vrijeme koje je uslijedilo nakon A. Smita - unutrasnja i spoljna liberalizacija, minimalno ucesce drzave na slobodnom trzistu).

Drugi primjer je Hongkong. Zemlja koja se prostire na nesto vise od 1.000 kvadratnih kilometara, sa oko 4,5 miliona stanovnika, nema carinskih poreza, fiksiranih cijena, zakona o minimalnim platama. Drzava sprovodi red i zakon, presudjuje u sporovima, formulise ponasanja, olaksava transport i komunikacije i nadgleda stampanje novca.

Opsteprihvacena tvrdnja da se drzava mora ukljuciti u vodjenje privrednih tokova (preko kontrole DBP) kako bi eliminisala njihovu ciklicnost, pada pod neumoljivom tezinom cinjenica koje proizlaze iz iskustva latinoamerickih, evropskih i drugih zemalja. Nasuprot njima u zemljama u kojima je uticaj drzave na djelovanje nevidljive ruke u sferi ekonomije bio manji, recesije su trajale krace, njihova ucestanost je manja a intenzitet djelovanja slabiji.

Nikada nevidljiva ruka u politici nije uspjela da, mjerama koje su preduzimale razne vlade, razrijesi iole krupniji ekonomski problem onako efikasno i produktivno, kako to cini nevidljiva ruka u sferi ekonomije. Ako je to tako, a iskustvo nas uci da jeste, onda se postavlja pitanje - zasto politika dominira nad ekonomijom? Svaki rast moci drzave u bilo koju svrhu povecava opasnost da drzava, umjesto da sluzi velikoj vecini gradjana, postane sredstvo kojim neki gradjani mogu da steknu prednost nad drugima. Borba za sticanje takve prednosti uzrok je i posledica nastanka drzavnog monopola.

Velika koncentracija ekonomske moci do koje se doslo preko koncentracije politicke moci imala je za posledicu rusenje elementarnih principa trzisnosti. A u uslovima monopola nikada se nije obezbjedjivao razvoj. Jeste bogacenje monopolista. Ali je ono bilo zasnovano na prelivanju kapitala, a ne na kreativnosti i inventivnosti novih vlasnika kapitala. A to je upravo ono protiv cega drzava navodno nastoji da se bori. Politicki monopol reflektovan u ogledalu ekonomije sadrzi ne samo prosjecan profit, vec i monopolski ekstra profit. Koristiti preraspodjelu drustvenog bogatstva kao oruzje u ime opstih interesa, podsjeca na lose baceni bumerang koji se svom silinom obrusio na bacaca. Da i oni ciji se interesi navodno brane postaju svjesni o cemu je rijec pokazuje pad interesovanja u gotovo svim zemljama za politikom drzave, za njene funkcije. Elementarna ekonomska logika predstavljena u Smitovom “Bogatstvu naroda" da do razmjene dolazi samo ako postoji obostrana korist i ovdje nailazi na primjenu. Kad nema koristi, nema ni izlaska na izbore.

Ono u cemu su vlade velikog broja zemalja uspjele jeste da postanu veliki potrosaci! Problem nije toliko u potrosnji, koliko u cinjenici da sve sto se potrosi mora biti placeno. Pitanje je samo ko ce da podnese trosak prekomjerne potrosnje, i po kojoj cjeni. Nevidljiva ruka u politici moze da hrani besplatno one kojima sluzi. U ekonomiji nema besplatnog rucka!

Ni novcani tokovi nisu vise pod kontrolom drzavnih centralnih banaka. Politicki cinioci imaju snaznije dejstvo od kamatne stope.

Poseban segment jeste vladavina nad informacijama. Danas su informacije u potpunosti transnacionalne, kao sto je i novac. Danas su informacije novac. Informacije razbijaju nacionalne granice. U uslovima monopola nastaje problem deformiranja informacija.

Da li drzava moze nesto da preduzme i da promijeni postojece stanje? Cini se da ovo pitanje ne povlaci izbor. Promjene su neophodne. Drzava mora da povrati minimum sposobnosti za prakticno funkcionisanje. Ona mora da se preokrene. Ali da bi se ma koja institucija preokrenula, potrebno je da se nacine tri iskoraka:

a) napustanje onih stvari koje “ne rade", stvari koje nisu nikada funkcionisale i uspijevale, stvari koje su nadzivjele svoju korisnost i svoju sposobnost da daju doprinos;

b) koncentracija na stvari koje rade, na stvari koje proizvode rezultate, na sve ono sto popravlja, unapredjuje sposobnost organizacije da prakticno funkcionise;

c) analiza svega sto je polovican uspjeh, svega sto je napola neuspjeh. Preokret zahtijeva da se napusti sve sto ne funkcionise prakticno, a da se cini vise od svega onog sto uspjeva, sto funkcionise. (Kraj u broju od ponedeljka)