Na vest o vadjenju srusenog starog mostarskog mosta

Snage Sfora vade kamene gromade iz Neretve, a Mostarci sanjaju obnovljeni stari zastitni znak. Jedina sacuvana projektna dokumentacija u Beogradu

Dragan Banjac

Pre nekoliko nedelja na ove, po svemu podosta skrajnute, prostore provukla se nekako vest o pocetku radova na vadjenju komada, mozda, najznacajnijeg hercegovackog kamena, delova Mosta cija se dusa, evo, vec pune cetiri godine "kameni" u hladnoj, hirovitoj i cudljivoj Neretvi.

Bio je deveti novembar 1993. godine i svet se jos dugo mislio da li da zaustavi bosanske harambase, klanicu naroda i rusenje svega sto je vekovima gradjeno, a sluzilo zajednistvu na prostoru najpre Jugoslavije, kasnije Bosne i Hercegovine. Autor necuvenog nedela je "general bojnik" Slobodan Praljak, komandant paravojnih formacija zvanih Hrvatsko vijece obrane, iako je mostarskom rusenju uopste dosta doprinela i srpska strana, u vreme kada joj je pravdu osiguravala nekadasnja zajednicka vojska.

Trajao je, za ljudskog stvora, kratko. Samo 427 godina. Kada je neimar Hajrudin (Hajrettin), ucenik slavnog Mimar Sinana 1566. godine jednim svodom raspona nepunih dvadeset devet metara premostio reku sigurno je verovao u vecnost svog dela, ostvarenog uz pomoc vestih ruku majstora iz Popova Polja i Dubrovnika. Raspon, od upornjaka do upornjaka iznosi 28,70 metara. Elipticno-ovalni svod, kao nosivi konstruktivni element, ima strelu, visinu od pocetka zakrivljenosti do temeljnog luka 12,02 metra. Debljina svoda iznosi svega 77 centimetara, a sirina 397 centimetara. Svod je zidan od kvadara 3-4 komada po duzini a neki su duzine i do tri metra. Da bi olaksao konstrukciju Hajrudin je ceone strane iznad svoda obostrano zatvorio zidom debljine 80 centimetara, sazidao je i srednje rebro ostavivsi prostor izmedju njih prazan. Tako je dobio sanducastu konstrukciju koja ima povoljnija staticka svojstva nego sto bi ih imao masivni puni nosac. Niveleta mosta ocrtava se na proceljima zavrsnim vencem debljine 20-24 centimetra, profiliranim na isti nacin kao i venac iznad svoda. Oba su venca plasticno istaknuta u odnosu na ceone zidove za 14 centimetara. Niveleta mosta strmo pada od sredine prema desnoj i levoj obali. Njena najvisa tacka je 60,39 metara nadmorske visine, odnosno 20,34 metra iznad levog vodostaja. Na desnoj strani ona pada na 57,24 metra nadmorske visine, a na levoj 57,05 metara. Staza preko mosta, uokvirena kamenim korkalukom (ogradom) visine 94,5 centimetara, sirine 23-25 centimetara, poplocana je tvrdim belim krecnjakom s poprecnim pragovima radi lakseg savladavanja uspona.

U starim zapisima Evlije Celebije stoji da Mostar "znaci varos sa mostom". "Ovaj seher", pise Celebija, "je osvojio licno njegovo velicanstvo Fatih. Zauzeli su ga Turci prije 1468. godine, a zauzele su ga cete bosanskog sandzaka Isa-bega Ishakovica. Pri tome Mehmed II nije imao nikakvog licnog ucesca. On je hass (domen) pase (hercegovackog), a nalazi se na teritoriji hercegovackog Sandzaka u bosanskom vilajetu. Njime upravlja pasin vojvoda s pedeset vojnika. To je ugledan kadiluk s rangom onih kadiluka od tri stotine akci. Ima muftiju, predstavnika serifa (nekibu'l-esra), prvake i ugledne ljude. Tu ima vrlo mnogo ucenjaka, sejhova, imamo pisaca i pjesnika. Ima mjesnog spahijskog cehaju (sipah kethuda jeri), janjicarskog serdara, serdara budimskog kola, trznog nadzornika (muhtesib), bazdara, nacelnika grada (seher kethuda), povjerenika za harac (haradz emini), gradjevinskog nadzornika (mimar-agasi) i gradskog zapovjednika (kal'a dizdar).

"Veliki most", pise Evlija Celebija, "sagradio je stari neimar (kodzamimar) Sinan, sin Abdulmenan-agin, a po Sulejman-hanovoj naredbi. On izgleda kao luk duge koji se uzdize do Kumove slame i pruza s jedne litice na drugu. Kako se sa obje strane toga mosta nalaze tvrdjave, to nije moguce preci s jedne strane na drugu stranu grada drugim putem osim preko tog mosta. Eto neka se zna da sam ja, bijedni i jedani rob (Boziji) Evlija, do sada presao i vidio sesnaest carevina, ali tako visok most nisam vidio. On je prebacen s jedne na drugu stijenu, koje se dizu do neba. Duzina tog mosta od jedne do druge kapije, sto se nalaze na unutrasnjoj strani dviju tvrdjava, koje leze na oba kraja mosta - iznosi ravnih stotinu koraka, a sirok je petnaest stopa." Tako je pisao stari putopisac.

Mostarci, po svojoj prirodi pomalo nadmeni i samoljubivi, uopste skloni visinama, mogli su reku prelaziti gledajuci njeno plavetnilo sa 18,80 metara. Oni najhrabriji pocev, negde, od 1664. godine s te su visine skakali u hladnu i virovitu Neretvu. Emir Balic, najpoznatiji medju njima, kaze da je tradicija skokova sa mosta stara oko cetiri stotine godina, o cemu svedoce zapisi "u svjetskim enciklopedijama". Nisu prekidani ni u vreme poslednjeg rata, a Balic je, iako sezdesetdvogodisnjak, skakao i juna prosle godine, prilikom posete Mostaru Sulejmana Demirela i Alije Izetbegovica. "Zapravo su to letovi, a ne skokovi", kaze, tvrdeci da nesto slicno postoji samo jos u Akapulku.

Dosta je bilo polemike oko nekadasnjeg mostarskog lepotana koji je "naslikan" mozda koliko i dubrovacki Stradun ili Plitvice. Jedni su bili za to da se, kad se zavrsi rat i (ne)stane sve ono sto ga prati, most ponovo izgradi isti onakav (ili "jos stariji i ljepsi", kako je za Dubrovnik u vreme granatiranja govorio trebinjski kabadahija Bozidar Vucurevic) kakav je i bio, ili da se, pak, za sta se zalagao deo bosanskohercegovacke javnosti, sve ostavi kako je bilo posle rusenja, ogradi zicom i bude vecna opomena suludosti jednog vremena i jednog bolesnog misljenja.

Ipak, prevladalo je prvo, da se most ponovo izgradi i jedan od prvih donatora bio je Sulejman Demirel, turski predsednik, koji je prilikom svoje posete Mostaru, pocetkom juna 1996. godine, za obnovu prilozio milion dolara. Pre toga, iz Neretve je izvadjen komad mosta, na njemu je isklesan lik sa godinom (1566- 1993) i ispisana imena 21 poginulog skakaca u ovom ratu, a sve je naslo mesta u Muzeju MOK. Inace, Medjunarodni olimpijski komitet prihvatio se pokroviteljstva svih buducih skokova u Mostaru. Kao sto nema Mostara bez Mostaraca, njegovih ranijih zitelja, nema ni tog grada bez "pecata". Bice, dakle, Mosta, sto dokazuju radovi (zasad samo snage Sfora) na vadjenju potonulih delova koji su se pre pune cetiri godine sunovratili u Neretvu. "Liske", sklone sali, po mnogo cemu posebne na ukupnom bivsem jugoslovenskom prostoru, vele da je dobro da kamen ne moze da zardja i ne vide problem da se stari lepotan jednog dana ponovo sklopi i dobije, skoro, stari izgled.

Radmilo Braca Andric, nekadasnji mostarski gradonacelnik, mimo svoje volje izgnanik u Beogradu i dalje sanja mostarske basce. Jedan je od onih, kako njegovi Mostarci kazu, "koji je uvijek gradio, nikad rusio" i veliki je aktivista ne samo povratka u rodni grad vec i popravke porusenih (komunikacijskih) mostova medju ljudima bivseg kraja. Andric je bio medju grupom nekoliko stotina Mostaraca koji su organizovano boravili nekoliko dana juna prosle godine u rodnom gradu radi glasanja, ali i zbog povratka protiv cega nema nista ni bosnjacka (vlast) strana.

U razgovoru sa gradjanima, pretezno Bosnjacima, ali i mostarskim pravoslavcima kojih je na kraju rata bilo nesto preko osam stotina na levoj obali i, prema podacima vlasti, triput vise na hrvatskoj strani svi su oni za izgradnju "novog starog mosta".

Sedeci u predivnom ambijentu restorana "Teatar", vlasnistvo mostarske glumice i direktora Narodnog pozorista Hadzije Hadzibajramovic, jedan stranac koji je poprilicno upoznao Mostarce glasno razmislja prilikom vatrometa u cast pobede Liste za jedinstven Mostar. "Neka vatromet (koji je sa obe strane patrljaka sto ih spaja privremena konstrukcija isao dugo i visoko u nebo - p. D. B.) traje sve dok se ne pojavi - most". Slika je bila predivna, a Neretva kao da je sve vec oprostila, cekajuci da iznad nje ponovo stane "luk iz koga je istom izletela strela i tako stao".